z oiriigidan qafi nazar,
namoyon qilingan kuch tushuniladi.^
3. Tezkor kuch (portlovchi kuch). Qisqa vaqt ichida katta
miqdordagi kuchning namoyon qilinishi tushuniladi.
Qarshiligi oshirilgan mashqlar kuchni rivojlantirishda asosiy vosita blib hisoblanadi. Bu vositalar ikki guruhga blinadi.
1. Tashqi qarshiliklarni yengish bilan bajariladigan mashqlar.
Odatda, tashqi qarshilik sifatida quyidagilardan foydalaniladi:
buyumlarning oirligi; sherikning qarshiligi; elastik buyumlarning
qarshiligi; tashqi muhit qarshiligi;
Oirlik ktarib bajariladigan mashqlar juda qulay blib, ular yordamida ham kichik, ham katta mushak guruhlariga ta’sir krsatish mumkin. Bu mashqlarni me’yorlash ham oson. Oirlik ktarib bajariladigan mashqlarda dastlabki holat yetakchi rolni ynaganligi sababli, bunga alohida tibor qaratish zarur bladi.
Chziluvchan va elastik buyumlar (prujinali espanderlar, rezinka) bilan bajariladigan mashqlarda harakatning oxiriga borib zriqishning ortibborishixarakterlidir.
Kuch mashqlarining yuqorida keltirilgan tasnifî bilan bir qatorda, ularning saralab ta’sir etish darajasiga (umumiy va nisbatan ma’lum bir joyga ta’sir etishiga) kra, shuningdek, mushaklarning ishlash rejimiga kra, statik va dinamik, kuchlilik va tezkorlik-kuch, qarshiliklami yenguvchi va yon beruvchi mashqlarga blinishini ham e’tiborga olish kerak.
Agar shuullanuvchining kuchiga muntazam ravishda zr berilmasa, mushak kuchi smay qolishi, hatto kamayib ketishi ham mumkin.
Maksimal darajada zr berishni turli yllar bilan hosil qilish mumkin:
1. Chegaraga yaqin blmagan oirliklami (qarshiliklarni)
yengishni chegara darajasida kp marotaba takrorlash;
2. Tashqi qarshilikni chegara dàrajagacha oshirish (dinamik va
statik faoliyatlarda);
3. Qarshiliklarni chegara darajadagi tezlik bilan yengish.
122
Kuch sifatini rivojlantirishda foydalaniladigan namunaviy mashqlar
Kaft va panjalarni sherikning qarshiligini yengib (yoki gantellar bilan)bukib-yozishmashqlari.
Turli oirlikdagi tldirma tplarni iritish. Asosiy e’tibor ql harakatlarigaqaratiladi.
Qllarga tayanib yotgan holda ulami bukib-yozish, yerdan uzib chapakchalishmashqlari
4. Amortizatorli jihozlarni chzish bilan boradigan, tuzilishi
byicha texnik usullarga xshash mashqtarni bajarish.
Chaqqonlik bir qancha krsatkichlar bilan aniqlanishi sababli yagonata’rifgaegaemas.
Har qanday harakat biror bir aniq vazifani hal qilishga qaratilgan bladi: mumkin qadar balandroq sakrash; tpga zarba berish; tpni uzatish va boshqalar. Harakat vazifasining murakkabligi ketma-ket bajariladigan harakatlaming uyunligi bilan belgilanadi. Harakatlarning koordinatsion murakkabligichaqqonlikningbirinchi mezoni hisoblanadi.
Agar harakat yetarli darajada aniq blsa, harakat vazifasi bajariladi. Harakatning aniqligi chaqqonlikning ikkinchi lchovi hisoblanadi.
125
Agar shuullanuvchi zi uchun yangi harakatlarni tezda bajara olsa, ushbu harakatlarni zlashtirib olishga kproq vaqt ketkazgan shuullanuvchiga nisbatan chaqqonroq hisoblanadi. Shuning uchun harakatlarni ziashtirib olishga sarflanadigan vaqt chaqqonlik krsatkichlaridan biri blishi mumkin. Yuqoridagilarni hisobga olib, chaqqonlikni yangi harakatlarni tezda zlashtirib olish, harakat faoliyatini tsatdan zgarayotgan sharoit talablariga muvoftq ravishda tezda qayta qurish qobiliyati deb atash mumkin bladi.
Chaqqonlikni tarbiyalash koordinatsion jihatdan murakkab harakatlarni zlashtirib olish. harakat faoliyatini tsatdan zgargan sharoit talablariga muvofiq ravishda qayta qurish qobiliyatini tarbiyalashdan iborat. Bunda muvozanat saqlash, gaima-gal zr berish va bshashtirish harakatlarini tanlab takomillashtirish muhim ahamiyatgaega.
Chaqqonlikni tarbiyalashning asosiy yli yangi xilma-xil harakat knikma va maiakalarini rganib olishdir. Bu harakat zaxiralarining ortib borishi va harakat analizatorining funksional imkoniyatlariga samarali ta’sir etadi. Yangi harakatlarga rgatishning uzluksiz bIishi tavsiya etiladi. Chunki shuullanuvchilar yangi harakatlarga muntazam rgatib borilmasa, harakatlarga rganish qobiliyati pasayib ketadi.
Harakat faoliyatini tez va maqsadga muvofiq ravishda qayta qurish qobiliyati sifatidagi chaqqonlikni tarbiyalash uchun tsatdan zgargan sharoitdagi ta’sirlarga darhol javob berish bilan bogliq blgan mashqlar qllaniladi. Chaqqonlikni rivojlantirishga qaratilgan mashqtar nisbatan tez charchashga olib keladi. Ayni paytda esa bu mashqlarning bajarilishi mushaklarning nihoyatda aniq sezib turishini talab etadi va charchash sodir blganda kam samara beradi. Shuning uchun chaqqonlikni tarbiyalashda dam olish oraliqlari tIiq tiklanish uchun yetarli blishi lozim.
Voleybolda muvozanat saqlash va uni tarbiyalashga alohida tibor qaratiladi.
Muvozanat deganda gavdani turun bir holatda saqlash qobiliyati tushuniiadi. Voleybolda muvozanatni saqlash statik (deyarli harakatsiz muvozanat) va dinamik (harakat vaqtidagi muvozanat) blishi mumkin. Muvozanat funksiyasi qanchalik takomillashgan blsa, u muvozanatni shunchaiik tez tiklab oladi, unda tebranish amplitudasi shunchalik kichik bladi.
Muvozanat saqlashni ikkita asosiy usul bilan yoMaga qvish mum-kin. Birinchisi muvozanat saqlash mashqlarini qllash, ya’ni muvozanat
126
saqlashni qiyinlashtiradigan sharoitlardagi mashqlar va holatlar. Ikkinchi yl muvozanat (vestibulyar va harakat muvozanati) yqolmasligini ta’minlovchi analizatorlarni tanlab takomillashtirishga asoslangan. Vestibular funksiyani takomillashtirish uchun tri chiziqli va burchakli tezlanishlar bilan bajariladigan mashqlardan foydalaniladi. Chaqqonliksifatini rivojlantirishda foydalaniladigan namunaviy mashqlar
Bir va kp marotaba oldinga va orqaga umbaloq oshishlar. Xuddi shu mashq ayrim texnik usullarni bajargandan sng.
Turgan joydan va yugurib kelib 180’, 270\ 380° ga burilib bir va kp marotaba sakrashlar. Burilishlar bilan turli texnik harakatlarni bajarish.
Turli buyumlar orasidan va ustidan tib harakatlanishlar.
Turli signal va ta’sirlarga belgilangan harakatlar bilan javob berish. Signallar va ta’sirlar sekin-asta kpaytirib boriladi (48,49-rasmlar).
.•V: .'. l.-_ '.-.<