9
erkin kishilarni sudxo‘rlardan himoya qilish maqsadida (ularning mulkini himoya
qilish, savdo, ijara va boshqa shartlarini qonuniy ravishda rasmiylashtirish) xususiy,
huquqiy munosabatlarni davlat tomonidan tartibga solish zarurati kuchaydi. Chunki
erkin fuqarodan soliq to‘lash, sipohlikka olishda foydalanish mumkinedi. Qulllarning
bunga haqlari yo‘q edi. Bu borada iqtisodiy fikrlar nuqtai nazaridan Eshnunn
podshohi qonunlari (m.o. XX asr) va Hammurapi qonunlari (m.o. XVIII asr) ancha
diqqatga sazovor.
Eshnunn qonunlari matni asosiy mahsulotlarga qat’iy baho o‘rnatishdan
boshlanadi. Bunda arpa, yog‘, teri, tuz, miss va boshqa mahsulotlarning kumushdagi
narxi o‘rnatildi. Qat’iy narxning o‘rnatilishi qonun tuzuvchilarga yollanma va ijara
haqi darajasini, jarima miqdorini, foiz normasini aniqlash imkonini berdi. Podsho
qonunlari tovar-pul munosabatlarining rivojlanishida ijobiy rol o‘ynadi.
Qadimgi Vaviloniyada (Bobilda) Hammurapi (m.o. 1792-1750y., 18 asr)
podsholik qilgan davrda tayyorlangan qonunlar to‘plami (jami 282ta) ancha obro‘
qozongan. Bu to‘plam Fransiya poytaxti Parijdagi mashhur muzey – Luvrda
saqlanyapti. Nushasini BMT binosidagi muzeyda ham ko‘rish mumkin. Toshga o‘yib
yozilgan muhim va qadimiy, tarixiy hujjatni tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, mavjud
davlat sinfiy va sotsial jihatdan ancha mukammal ajralgan.
3
Qonun moddalarida Vavilon fuqarolarning mulkini himoya qilish, ijara,
sudxo‘rlik va ishga yollash masalalari ko‘rib chiqilgan. Hammurapi qonunlarida
fuqarolarning ulushi (yerlari) sotilishi man etiladi. «Sipoh yoki daromad to‘lovchiga
tegishli bo‘lgan dala, uy, bog‘, - deyiladi qonunda, - kumushga sotilishi mumkin
emas». Sudxo‘rlik faoliyati cheklangan, uning miqdori pulda 20, mahsulotda 33%
dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Sudxo‘rlikning keng rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi
asosiy omillaridan biri qarzdorlik uchun qullik muhlatining 3 yil Bilan cheklanishidir.
( 4 yilga unga erkinlik berilishi lozim bo‘lgan). Biroq sudxo‘rlikka qarshi
qonunchilikda izchillik bo‘lmagan. Xususan, qarzdorni ozod etishda uni ishlab
chiqarish yoki yashash vositalari Bilan ta’minlash nazarda tutilmagan. Hech qanday
vositasi bo‘lmagach, ozod etilgan qarzdor Yana qayta sudxo‘rga murojaat qilishga
majbur bo‘lgan.
Qonundagi asosiy maqsad – ishlab chiqarishni, birinchi navbatda qishloq
xo‘jaligini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash bo‘lgan, ya’ni mehnatsiz daromad
topishga qarshi kurashilgan. Umuman, xususiy mulkchilik, shu jumladan yerga
bo‘lgan xususiy mulkchilik tan olingan. Birovning xususiy mulkiga ko‘z olaytirgan,
unga zarar yetkazganlar iqtisodiy jihatdan jazolangan.
Do'stlaringiz bilan baham: