L. A. Djalilova

Xalqaro sport va olimpiya harakati XIX asrning oxirida vu- judga kelgan. Xalqaro spori va olimpiya harakati vujudga kelishining eng muhini sabablaridan biri sportni rivojlantirish va xalqaro sport uyushmalarini tuzish boigan. Zamonaviy sport XIX asrdagi ijtimoiy- siyosiy o'zgarishlar, ishlab chiqarish. harbiy ishlar, fan. madaniyat va san'at sohalaridagi taraqqiyot mahsuli sifatida vujudga kelgan.
XIX asming boshlarida sport turlari bo‘yicha musobaqalar o'tkazib borilgan. 1829-yil Angliyada Kembrij va Oksford universitetlari o'rtasida eshkak eshish bo'yicha musobaqa uyushtirilgan. 1838-yildan boshlab csa Xenleyn parus va eshkak eshish regatasi o'tkazilgan.
1845-yilda Angliyaning Iton shahrida yengil atletika birinehi xalqaro musobaqalari o'tkazilgan. 1847-yilda Rossiyaning Peterburg shahrida yelkanli sport bo'yicha birinchi rasmiy musobaqa


⁴¹ Jshn Home. Gairy WJwmel UmJerstaadmg thc Olympns. Taylor-Francis Grovp Lomkm- New York, 2012. -74 p.


199




o‘tkazilgan. 1852-vilda AQSHda Vinnipeg ko'lida eshkak eshish bo“yicha musobaqa tashkil etilgan. Vengriya. Gretsiya va boshqa bir qator mamlakatlarda, Amerika. Avstraliyada suzish bo'yicha musobaqalar tashkil etilgan.
1860-yillarda Angliyada 15 ta klub mavjud bo'lib. ular o‘rtasida musobaqaiar oMkazish an'anaga aylangan. 1863-yilda Angliyada futbol ligasi tashkil etilgan. Futbol texnikasi va taktikasi ancha takomillashtirilgan. Bu hozirgi davr futbolining yaratilish asosini tashkil etgan cdi.
XIX asrning ikkinchi yarmidajuda ko‘p zamonaviy sport turlari va sport o‘yinlari vujudga kelgan. Turli mamlakatlarda sport klublari tashkil etilib, musobaqalar o‘tkazilgan. sport inshootlari qurilgan. Bu davrda ko‘pgina sport o‘yiniari harn rivojlangan. Rossiva, Germaniya. Gretsiya, Vengriya kabi mamlakatlarda asosan kurash mashhur edi. Shu asming oxirlariga kelib jismoniv ntashqlar. gimnastika. sport o‘yinlari va turizmni bir-biridan ajratish. alohida turlarga boiish tizimiga asos solingan. Anglivada laun-tennis va kriket rivoj topgan. ular uchun maxsus o‘yin mavdonlari qurilgan. Yevropa mamlakatlarida velosport vujudga kelgan. Bunda rezinali kameraning yaratilishi muhini ahamiyatga ega boigan.
Shu asrda rivoj topgan sport turlaridan yana biri boks edi. Angliyada bu sport turi keng tarqalib. professional turga aylangan. Fransiya, Italiya, Germaniya, Vengriya. Rossiya, Shvetsiya kabi mamlakatlarda shpaga va rapirada qilichbozlik xalq orasida keng tarqalgan sport turi hisoblangan. Ot sporti. mihiq. to‘pponcha va kamondan o‘q otish ham rivojlangan edi.
XIX asrda ayrim mamlakatlarda Olimpiya o'yinlarini amaliy jihatdan tiklashga harakat qilingan. 1834—1836-yillarda Shvetsiyada ikki marotaba Skandinaviya Olimpiya 0‘yinlari o'lkazilgan. Uning dasturidan qisqa va o‘rta masofalarga yugurish. balandlikka va langarcho'p bilan sakrash. kurash kabi lurlar joy olgan. Bu o'yinlar Lind universitetining professori Gustav Iogann Shartau tashabbusi bilan o‘tkazilgan. Uning taklili bilan qadintgi olimpiadalar haqida ma'ruzalar o‘qilgan.
Gretsiya tomonidan qadimgi olimpiya o‘yinlarini qayta tiklash haqidagi takliflar ko‘p takrorlangan. Mamlakat mustaqilligi tarafdori bo'lgan Evangelis Sappas har to'rl yilda o‘yinlarni o‘tkitzish va unda sport, sanoat va qishloq xo'jalik mahsulotlari ko'rgazmalarini tashkil


200

eiishni taklif qilgan edi. Evangelis Sappas olimpiya 0‘yinlari jarayonida ko'rgazmalar asosida savdo, iqtisodiy va madanjy aioqalaming o'zaro kuchayishini ko‘ra bilgan, o‘z mablagMari hisobiga savdo va ko'rgazma zallari qurdirgan. 1859-yifda uning tashabbusi bilan Afinada "Oliinpiyalar” o‘tkazilib, unda faqat yunonlar ishtirok etgan. Moddiy t^'minotning talabga javob bermagani sababrga ko'ra, bu o‘yinlar (1870, 1875, 1888-yil) muntazam o‘tkazilmagan.

Bu davrda ko‘p mamlakatlardagi sport klublari milliv uy'ushmalar, ligalar va assotsiatsiyalarga birlasha boshlagan. 1868- yilda Germanivada gimnastika uyushmalari Nemis gimnastika uyushmasiga birlashgan. 1888-yil p\QSHda havaskor atletik uyushmasi, 1903-yil Shvetsiyada - umumshved sport uyushmasi tashkil etilgan. Umummilliy sport tashkilotlari boshqa mamlakatlarda ham yuzaga kelgan. Gennaniya, Angliya, Fransiya, AQSH, Rossiya. ltaliya kabi taraqqiy etgan davlatlar iqtisodiy va madaniy jihatdan ancha yuqori darajaga ko'tarilgan. Bu davrda ishlab chtqarish, fan, ta'lim tez rivojlandi. Bu jarayonlar ishlab chiqarish, xalqaro uyushmalar, trestlar, sindikatlami va bir qator boshqa yangi tarmoqlami tashkii etish bilan birgalikda davom etgan. Xalqaro sport aloqalarining vujudga kelish sabablaridan biri jahon mamlakatlarida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlarning rivojla- nishidadir
Yevropa mamlakatlari va Amerikada ilmiy-texnik taraqqivot jarayonining mahsuli sifatida aloqa va kommunikatsiya vositalari yuzaga kelgan. Bunday sharoitda turli sohalar bo'yicha xalqaro munosabatlarni kuchaytirish, ya'ni iqtisodi>. ilmiv, madaniy va sportdagi aloqalami bog'lash qonuniyat darajasiga yetgan. Bu holat mamlakatlararo aloqalar va sportni rivojlantirishga qulaylik yaratgan. Jamoat harakatlari, yoshlar orasida jismoniy tarbiyani rivojlantirish bo'vicha ommaviy harakatlaming yuzaga kelishi ham bunga katta sabab bo‘lgan.
XIX asrning so‘nggi choragi jamoat arboblari, tibbiyotchilar, pedagoglarning yoshlarga ta'Jim berish, jismoniy jihatdan
rivojlantirishga qaratilgan faoliyatlari ancha kengaygan davr edi. Bu jarayonlarda jismoniy tarbiya va sportning yangi shakllari, usullari, vositalari yaratilgan. Mutaxassislar milliy jismoniy tarbiya va spori bilan chegaralanib qolniasdan. balki xalqaro sport aloqalarini


201




o'matishni tavsiya etganlar. Bu yo'lda Fransiya, Gretsiya. Angliya, Germaniya, Rossiya, AQSH, Shvetsiya va hoshqa mamlakatlarning jamoatchiligi o‘z faoJiyatlari bilan alohida ajratih turar edi. Yoshlarni jismoniy tarbiyalash maqsadida olimpiya o'yinlaridan foydalanish kabi fikriar ham bildirilgan. Bu haqida fikrlami chex pedagogi Yan Amos Komenskiy, nemis gimnastika maktabining asoschilari logann Guts-Muts va Gerxard Fit, ras jismoniy ta'limi tizimining asoschisi Pyotr Fransevich Lesgaft va boshqalar bir necha bor ta'kidlaganlar.
XIX asming oxirida Olimpiya shahrida olib borilgan arxeologik qazilmalar va ulaming tahlili natijasida Olimpiya o‘yinlarini qayta tiklash g‘oyalarining rivojlanishi davom etgan edi. Pyer de Kuberten tashabbusi bilan zamonaviy olimpiya o‘yinlarini tiklash g'oyasining liayotga tatbiq etilishi Xalqaro sport va olimpiya harakatining shakllanish jarayonlarini tezlashtirib yuborgan edi.
Xalqaro sport va olinipiya harakati vujudga kelishining asnsiy
sabablari:
4» Sport, gimnastika va sport o'yinlarini xalqaro miqyosda rivojlanishi;
Jismoniy tarbiyaning takoniillashgan uslublari, shakllari va vositalarining ishlab chiqilishi;
sL Milliy va xalqaro sport federatsiyalarning tashkil qilinishi;
4» Sport musobaqalari qoidalari va tartiblarinining ishlab chiqilishi;
4* Xalqaro sport musobaqalarining tashkil qilinishi va o'tkazilishi;
4i Davlatlar o'rtasidagi iqtisodiy va madaniy aloqalaming kengayishi va sport sohasida tajribalar almashishni yo'lga qo'yilishi;
4^ Olimpiya o'yinlarini qavta tiklash g‘oyasining vujudga kelishi va rivojlanishi.
❖ XIX asrning oxirida fransuz jamoat arbobi Pyer de Kuberten zantonaviy Olimpiya o'yinlarini tiklash g'oyasini bayotga tatbiq etgan.


202

Pyer de Kuberten (1863-1937) Parijda 1863-yilda arisfokrat oilasida to'rtinchi farzand bo'lib tug'ilgan. lezuit maktabi va kollejida o'qigan, 1881-yilda fanlar bakalavri unvonini olgan. Uning ta'lim va sportga qiziqishlari natijada Olimpiya o‘yinlarini qayta liklash bo‘yicha hayotiy Joyihasiga olib kelgan. Pyer de Kuberten 1895-yilda Mari Rotan, protestant qizga uylangan (u 1963-yilda 102 yoshida vafot etgan). Ulaming birinehi farzandi - o‘g'li 1896-yilda tug ilgan va u bolaiigida oftob urganidan umri mobaynida aziyat chekkan. Ularning qizt Reni 1902-yilda lug*ilgan. Kuberten moJiyaviy muammolarga duch kelib, oilaviy uyini sotib yuborishga majbur boigan. U 1937-yilda 74 yoshida vafot etgan".
1892-yil 25-noyabrda Kuberten o'zining mashhur «Olimpiya Renessansiw mavzusidagi ma'iuzasini Sorbonna universiletida o*qib eshitlirgan.
"O'n to 'qqizinchi asrda "olimpiya" tushnnchasi umumiylashih. spt)ri tadbirlari Buyuk Briianiya va Gretsiyuda o 'tkazilgan. Kuberten modeli yagona bo 'lgan. pirovard natijada bir qator voqealar tufayli yetakchi o'rirtni egallagan. Kubertennmg tashkiliy va diplomatik qobiliyatlari vu ijtimoiy aloqulari usosiy rolni o'ynagan. Kuberten IS75-yilda 12 yoshida o'qigan Tomas Xyuzning "Tom Braunning maktab kunluri" kitobi uning ingliz muktablaridagi sport dutxyosiga romantik qiziqishi va bug'lanishida rnuhim rol o'ynagatt. Kuberlen, 1880-yillar davornida ta iim tizimini o ‘rganish uchun bir necha marta Angliyaga borgan. 1883-yili Oksford va Kembridjga hamda Regbi bo ‘yicha davlat maktabiga, Xarrou va Itonaga tashrif buyurgan. U,


203




1887-yiU Vinchester, Vellington, Marlhoro, Charterxauz, KuperzXill, Vestminster va Xristos gospitali bilan tanishgan. Fransiya maktablarida jismoniy tarbiyaning yo 'qligini va Angliya maktablaridagi faol jismoniy tarbiyani taqqoslagan. U, jo ‘shqin kurashchi va lobbist bo'lib qolgan; jismoniy tarbiya masalalari bo ‘yicha Fransiya hukumatiga hisobot tayyorlash uchun Buyuk Britaniya va AQSH ga borgan O 'zini AQSH to ‘g'risidagi hisobotida, Amerika Buyuk Britaniyaning jamoaviy o ‘yinlari foydasiga Lingning gimnastika tizimidan voz kechilgan joy deb tasawur qilgan. Kuberten diplomatiyadan xabardor bo'lgan va siyosiy ittifoqchilarni topish uchun bir qator murakkab mamvrlami amalga oshirgan.
Bruks 1881-yili Fransiyaga tashrifbuyurgan va uyerda aholini jismonan degeneratsiyalmganligidan hqyratda qolgan va bu to‘g‘risida Fransiyaning hukumatiga yozib bergan. Bruks 1890- yilning yanvar oyida Kubertenga xat yozgan, ular o'rtasida xat almashish boshlangan va oktabr oyida Kuberten Venlokda Bruksning oldiga borgan, Bruks 80 yoshga kirgan, Kuberten esa - 26 yoshga to 'lgan. Bruks va Kuberten xat yozishni davom ettirishgan va Bruks Olimpiya loyihasini qo'Uab-quwatlagan, Kuberten 1890-yilda ^fLa Revue Athletique "da - “Agarda, zamonaviy Gretsiya qayta tiklashga qodir bo 'lmagan Olimpiya o ‘yinlari bizning davrimizda davom ettirilsa, bu greklar tufayli bo'lmaydi, balki Doktor U.P.Bruksning sharofati bilan bo'ladi”, deb yozgan. Kuberten 1894-yili Bruksni Kongressga taklif qiladi, lekin Bruks juda kasal edi va keyingi yili vafot etadi, Olimpiadaning qayta tikianishigacha biryil qolgan edi.
Kuberten Zappasning ishlari to'g'risida ham xabardor bo ‘Igan. Kuberten ayrim baholashlar bilan keyinchalik indamaslikka va o'zidan oldingilarning - Zappas va Bruksning rolini minimumga tushirishga moyil bo 'iib qolgan. Shu bilan birga, u, Bruksga bag ‘ishlangan nekrologni New York Review of Books da chop etgan va unda, Bruksnio'zining “qariya do'sti” deb ataganf
Kuberten sportning tijoratlashtirilishmi xohlamagan, uni xavf deb bilgan va u, havaskorlik sport musobaqalarining qadr-qimmati va o'ziga xosligi kabi ko'rib chiqiiadigan zodagonlarcha cdoqalar va jentelmenlar klublari dunyosining orientiri deb hisoblagan. Lekin u, hech qachon havaskorlik sportiga eng muhim masala sifatida <sup>43


43</sup> Joftn Honw, Garry Whannel, Undcrstanding the Olympics. Taylor-Francis Group. Londcrn- New Yoik, 2012. - 79 p.


204