L. A. Djalilova

Birinchi kun. Qadimgi Olimpiya o'yinlarining ochilish marosimi bo'lgan. Olimpiya bayramining boshlanishi to'rt marotaba


\ VA




kamay chalinishi bilan bildirilgan. Musobaqa ishtirokchilari, murabbiylar va hakamlar 7,evs xudosiga qasamyod aytganlar.
Tantanali ochilish marosimi davomida jangchi tomonidan qatnashuvchi atletlaming ismi. kasbi. kelgan shahri eTon qilingan. Olimpiadaning birinchi kunida xudoiarga qurbonliklar kchiriigan.
Ikkinchi kun. Yoshlar o'rtasida yugurish. sakrash, disk va nayza uioqtirish, qo‘l jangi bo'yicha musobaqalar o‘tkazilgon.
Uchinchi kun. Olimpiadaning eng katta kuni - katta yoshli atletlar o'rtasida yugurish. sakrash. disk va nayza uloqtirish. kurash, qo"l jangi bo'yicha musobaqalar o'tkazilgan.
To'rtinchi kun. Hng nufuzli hisoblangan ot aravalarda poyga bo'yicha hamda qurol aslaha bilan yugurish musohaqalari o'tkazilgan.
Beshinchi kun. G'oliblar e'lon qilingan, taqdirlash marosimi boTgan. Qadimgi Olimpiya o'yinlarining g'oliblari olintpionik deb nomlangan va ular sharafiga qo'shiqlar aytilgan.
Qadimgi Olimpiya o'yinlarga ellanodik - hakamlar rahbarlik qilgan. Ellanodiklar Hlida fuqarolari orasidan o'yinlar boshlanishidan bir yil oldin chek tashlash asosida 9 nafar kishidan 18 nafar kishigacha saylangan. Ellanodiklarning vazifasi musobaqalar joyini tayyorlash. musobaqa ishtirokchilarini tanlash, musobaqaiaming borishini kuzaiib turish va musobaqa g'oliblariga mukofotlar berishdan iborat bo'lgan.
Qadimgi Oiimpiva o‘yinlarining dasturi ko'p yillar mobayni- da o'zgarmagan va musobaqalarning cng qadimgi turi I stadiyga (stadiodrom) yugurishdan iborat bo'lgan. Qadimgi 14-o‘yinlardan boshlab musobaqalar dasturiga 2 stadiyga yugurish - diaulos, 15- olimpiada o'yinlaridan boshlab esa chidamliligini sinash uclum 24 stadiyga yugurish - dolixodrom kiritilgan.
Qadimgi 18-Olimpiya o'yinlardan boshlab dasturga pentatlon bo‘yicha musobaqalar kiritilgan. Pentatlon - yugurish, sakrash, disk va nayza uloqtirish. kurash mashqlaridan iborat boTgan.
25-o‘yinlarda - ot aravalarda poyga. 33-o'y inlarda pankration (qo'I jangi va kurash) musobaqalari dasturga kiritilgan (15-jadval').
Olimpiya shahrining sharqiy qisniida o'sha davrlarda ot aravalar poygasi o tkazjladigan ulkan gippodrom joylashgan va 730x336 metr kattalikda bo'lgan. Bundan tashqari. bu yerda xususiy sport maktabi - gimnasiya. uning o'rtasida 66x66 metr kattalikdagi palestra joylashgan. Gimnasiya yaqinida esa olimpiya o'yinlari paytida alletlar yashaydigan “olimpiya qishlog'i" bo'lgan. Qadimgi olimpiya


186

0‘vin	Yil	! Musobaqa turi
1	mil.av. 776-yil	1 stadiy (192 m 27 sm) stadiodrom
14	mil.av. 724-yil	Diaulos (2 stadiy)
15	mil.av. 720-yil	Dolixodrom (24 stadiy)
18	mil.av. 708-yil	Pentatlon (beshkurash)
23	mikav. 688-yil	QoM jangi
25	mil.av. 680-yil	Ot aravalar poygasi
33	mil.av. 648-yiI	Pankration va ot poygasi
37	mil.av. 632-yil	0‘g‘il bolalar uchun kurash va ot poygasi
38	mil.av. 628-yil	0*g‘il bolalar uchun pentatlon
4!	mil.av. 616-vil	0‘g‘il bolalar uchun qo‘l jangi
65	mil.av. 520-yil	Qurol-aslaha bilan yugurish
70	mil.av. 500-yil	Xachir qo'shilgan aravalar povgasi
71	mii av. 496-yil	Biyalarda poyga
84	mikav. 444-yil	Xachir va biy a poygalarining bekor qilinishi
93	mi).av. 408-yil	Ikkita ol qo‘shilgan aravalar poygasi
99	mil.av. 384-yil	To rtta to\ qo‘shilgan aravalar poygasi
128	mil.a\. 268-yil	Toylarda poyga
131	mil.av. 256-yil	Ikkita tov qo‘shilgan aravalar poygasi
145	mil.av. 200-yil	0‘g‘il bolalar uchun pankration
Qadimgi yunonlar Olimpiya o‘yinlari qahramonlari nomlarini

AJfey daryosi yaqinida o'rnatilgan marmar ustuniarga o‘yib yozishgan. Birinchi Olimpiya o‘yinlarining g‘olihi Elida shahridan


187

oshpaz Koroibos to'g'risida ana shu marmar ustundagi yozuvlardan ma'lum bo'lgan.

Qadimgi Olimpiya o‘yiniari ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega bo‘lgan. Ular Qadimgi Gretsiyaning ko‘pgina shaharlarini birlashuviga. quldorlaming o'zaro shartnomalar asosida tinchlik haqidagi kelishuviariga. iqtisodiy jipslashuviga sabab bo‘lgan. Olimpiya o'yinlari millatni birlashtiradigan va o'zarc* totuvlikka xizmat qiladigan umumyunon bayrami hisoblangan. Bu o'yinlar polis quldorlarining harbiv qudratini hant namoyish qilgan.
Olimpiya o‘yinlari - Qadimgi GreLsiyaning eng mashhur va eng ommaviy musobaqalari hisoblanib, alohida ahamiyatga ega bo‘lgan. Olimpiya o'vinlari qadimdan eng e'zozlangan bayranilardan biri bo'lgan. Qadimgi yunonlar insonning barkantol rivojlanishi aqliv. ma'naviy, estetik va jismoniy tarbiyadan iborat bo'lishi kerak. deb hisoblaganlar.
Qadimgi Gretsiya davlatlarida ta'lim-tarbiya tizimi barcha to'la huquqli fijqarolarga mo'ljallangan edi. Tarbiva tizimi harbiy-jismoni} tayyorgarlik bilan cheklanib qolmasdan, har tomonlama tarbiya berilgan.
Olimpiya o'yinlarining asosiy g‘oyasi inson barkamolligi. aqliy va jismoniy yetukligini namoyishi bo'lgan. Shuning uchun ilk umumellin bayramlarida kuchlilik, chaqqonlik. epchillik bo‘yicha musobaqalar musiqa. she'riyat tanlovlariga ulanib ketgan Olimpiadalarda jismoni} go'zallikka aqliv salohiyat, musiqi}', badiiy. tasviriy iste'dod mhi uyg'un bo'lgan.
Qadimgi yunon madaniyati va san'atining barcha ko'zga ko'rin- gan namoyandalari bevosita musobaqalar. tanlovlar ishtirokchilari, tomoshabin sifatida qatnashganlar. Mashhur larixchi Gerodot Olimpiya shahrrga Afinadan yayov kelgan. Matematik Pifagor umumellin sport musobaqalarida qo‘1 jangi bo'yicha g'olib bo'lgan. Gippokrat kuchli kurashchi va mohir cha\andoz edi. Faylasuf Platon mashhur Istmiya o'yinlarida kurash bo'yicha musobaqalarda g'olib chiqqan. Olimpiadalarda shoirlar Sofokl va Evripid. yozuvchi Lukian, notiq Demosfen Olimpiya o'yinlari doirasida o'tkazilgan san'at, adabiyot, musiqa, me'morchilik bo'yicha tanlovlarda ishtirok etganlar.
Qadimgi davrda olimpiya o'yinlarining jamiyatdagi o‘rni va nufuzi juda }-uqori bo'lih. ular Qadimgi Gretsiyaning ijtimoiy-siyosiy.

Iqtisodiy ahamiyati	Olimpiya shahri savdo-sotiq markaziga aylangan va polislararo shartnomalar tuzilgan. #
Siyosiy ahamiyati	Ekexeyriya tupTayli polislar o'rtasidagi siyosiv munosabatlar yaxshilangan.
Harbiy ahainiyati	Qadimgi o'yinlarda davlatlar o‘z harbiy qudrati va jangchilaming harbiy-jismoniy tayyorgarligini namoyish qilganlar.
Madauiy ahaniivati	O'yinlarning madaniy dasturida faylasufiar. matematik. tarixchi olimlar, shoir va yozuvchilar o‘z asarlari bilan qatnashganlar.

Qadimgi Gretsiyada jismoniy mashqlarning ikki xil usuli bo'lgan: gimnastika - umumiy jismoniy tarbiya: agonistika - maxsus tayyorgarlik va musobaqalarda ishtirok etish.
Agonistika (agnn - musobaqa) gimnastik o‘yinlar va musiqa musobaqalaridan (musiqa, raqs, she'riyat sohalari bo‘vicha) iborat bo'lgan. Qadimgi davrda Nemeya o‘yinlari, Istmiva o‘yinlari, Pifiya o‘yinlari. Panafina o'yinlari kabi musobaqalar kcng tarqalgan edi.
Nemeya o‘yilari Zevs xudosiga bag'ishlangan bo'lib, ilk bor milloddan awalgi 573-yilda Argolida shahrida o‘tkazilgan. Nemey o'yinhri har ikki yilda bir marta - olimpiadaning ikkinchi viiida kuz faslida va to'rtinchi yilida - qishda o'tkazilgan. O'yiniar dasturida vugurish. kurash. pentatlon va pankration bo'lgan. G'oliblar selderey barglari bilan taqdirlangan.
Pifiya o‘yinlari Deifa shahrida Apollon xudosiga bag'ishlab o'tkazilgan. Apollon sozanda, raqqos va hofizlar rahnamosi boiganligi uchun. dastlab o‘yinlar dasturiga niusiqa musobaqalari kiritilgan.
Tarixiy ma‘lumotlar asosida miloddan avvalgi 586-yilda yamon shaharlari o'rtasidagi urushlar qurbonlari xotirasiga bag'ishlangan ot


189




arava poygalari ilk bor o'tkazilganligi aniqlangan. Ddfa shahridagi mahalliy bayramlar miloddan avvalgi 582-yildan boshlab umumyunon o'yinlarga aylangan. Pifiya o‘yinlari g'oliblari Apollon xudosiga bag‘ishlab ekilgan daraxtdan uzib olingan olmalar bilan taqdirlangan. kevinchalik esa lavr daraxti novdalaridan yasalgan gulchambar berilgan.
lstmiya o‘vinlari dengiz hukmdori Poseydon xudosiga bag‘ishlangan. Bu o'vinlar miloddan awaigi 572-yildan boshlab har ikki yilda bir marta - olimpiada yilining birinchi va uchinchi yillari - bahorda Korinfda o tkazilgan. Istmiya o'vinlari dasturi yugurish, kurash, qo‘l jangi, pentatlon, pankration, ot arava poygalari va ot poygalari bo‘yicha musobaqalardan iborat bo'lgan. Bundan tashqari niusiqa dasturi bo‘yicha nay va kifara cholg'u ijrochilarning chi- qishlari nainoyish qilingan. Korinf shahri boy va badavlat bo'lganligi sababli Istmiva bayramlari katta tantanaiar bilan tashkil qilingan. Istmiya o'yinlari g'oliblari qarag'ay daraxti novdalaridan yasalgan gulchambar bilan taqdirlangan va she'rlarda sharaflangan. Miloddan avvalgi 228-yildan boshlab 0‘vinlarda rimliklar ham ishtirok etgan.
Qadimgi olimpiya o'yinJarining taqiqlash sabablari xristian dinining vujudga kelishi bilan bog'liq bo‘lgan. 394-yilda Rim imperatori Feodosiy I xristianlikni majburiv joriy etib, ko'p xudoliklar bayramlarini man etish to'g'risida farmon chiqargan. Feodosiy II muqaddas Olimpiya shahriga o‘t qo'yib, yondirib yuborishga buyruq bergan. Qadimgi davrda jami 293 ta olimpiya o'yinlari o'tkazilgan. Olimpiya o‘j inlari XII asr davom etgan.
“jQadimgi Ofimpiya o'yinlari to 'rt yildo bir marta mitig yildan ortiq muddal davomida (eramizdan 776 asr avval va eramizning 260 asri oralig 'idaj Elidaning Olimpiya shahrida o ‘tkazi/gan. Ular, ayrim tanqffuslar bilan eramizning 393-yiliga qadar, xrisiian dinigu mansub bo 'Igan imperator Feodosiy boshqa bayramlami, jumladan o ‘yinlarni man qilguniga qadar davom etgan. Ular, qadimgi Yumnistonda yagona bo 'Imagan, u yeriia Pifiya o 'yinlari, Nemeya o 'vinlari va Istmiya o'yinlari hamda kichik tadbirlur o'tkazilgan, lekin Olimpiya o ‘yinlari eng asosiy va davomiyligi bo 'yicha uzoq muddatli bo ‘Igan. Ushbu u'yinlarning barchasi, xarakteri bo'yicha ilohiy va diniy hisoblangan, Apollon va Poseydon kabi xudolarga ma'qul bo'lish uchun otkazilgan. Olimpiya o'yinlari esa, Zevs xudosiga bag ‘ish/angan. Ular, Oadimgi dunyo mo 'jizaluridan biri hisob/angan.


190

Itindan. kumushdan va Jil suyagidan ishlangan 40 Jutlik haykali ° ■-fjatHgan Zevs ibodatxonasi oldidagi joyda o 'lkazilgan. Musohaqalar ishtirokchilari, ulaming murahbiylari va hakarntar havkat oldida turih barcha o'matilgan qoidalarga rioya qilishga qasarm'od qilishgan. Haykal oldida buqalarni qurbonlik qilishgan va g ‘ohblar taqdirlangan. O ‘yinlami minglnb tornoshabinlar ko ‘rgan. ³³

Dastlab, 190 metrga bir rnartalik yugurish tashkil qilingan. lekin sekin-asta dastur kengaytirilgan va sportning ko'proq turlarini o‘z ichiga olgan: yugurishdagi bellashuvlar, boks, kurash, pankration (qurolsiz qo 7 jangij va beshkurash (disk uloqtirish, nayza uloqtirish, sakrashlar, yugurish va kurash). Mifologik sport turlaridan Jdrqli ravishda jamoaviv o ‘yinlar bo 'lrnaghn. O ‘n to'qqizinchi asrda O ‘yinlar havaskorlik xarakleriga ega h\> ‘Irnagan qadimgi rirnliklar bunday konsepsiya to ‘g ‘risidagi tushunchaga ega bo ‘Imaganlar G'oliblarga beriladigan mukofotlar katta miqdorda berilgan. Pullik taqdirlashlar, subsidiyalar va sovg ‘a-salomlar odaliy bo'Igan va Olimpiya o'yinlarida g'alaha qozonish siyosatda karerani muvqffa- qiyatli boshlash uchun platforma bo ‘lib xizmat qilishi mumkin bo 'lgan.
Eksperdaming J'tkrlari, o'yinlardagi galaba uchun moddiy rag ‘butlar masalasida har xil bo ‘Igan. Agarda. bevosi/a mukofollar oliva daraxti gulchambari hilan chegaralangan bo lsa, g'oliblar uylariga qaytishganida naqd pul va imtiyozlar bilan iaqdirlanishgan, deb hisoblash qahul qilingan. Yang kabi ctyrim tadqiqotchilar, barchasi aniq hoialga bog 'liq bo ‘Igan, deb hisoblashadi, Pleket kabi boshqa mutaxassislar esa, qadimgi o ‘yinlarning uncha keymgi erasida mumkin ho jgcmligini ta 'kidlashadi.
Uchinchilari, o 'sib borayotgan professionalizmni Rimga laalluqli deyishadi. Dalillar chegaralangan va kam. Ayrim bellashuvlar bizga o ‘ta qatliqdek tuyuladi. Kurash. ko 'pincha ishtiro/cchining birini o ‘hmiga qadar davom elgan.
Musobaqalar Qadmigi Gretsiyadagi harbiy va jangovar madaniy muhit kontekstida harbiy tayyorgarlikning oqibati sifatida yuzaga kelgan. O'yinlar qancha davom etishi kerak bojsa, shuncha davom etgan, xtiddi qadimdagidek, olimpiya tinchligi tamoyili bilan urushlar to 'xlatilgan paytda o 'tkazilgan. Buni, musobaqalar


John Horne, Gjm Whannel. I nJcr'-undink’ ihe Olvmpics Ta>lor*Franas Gioup. London- Ncw York, 2012 - 67 p


191




ishtirokchilari va tomoshabinlarni xcn fsiz harakat qilishlari talab qilgan. Tinchlik tamoyili O'yinlar davom etguniga qadar. boshqa mamlakatlami Elidaga hujum qilishi man etilgcm. Shu usulda, Elida qo 'shni mamlakatlar hujumidan himoya qilingan. Tinchlik urushlami oldini olmagan, lekin u. Olimpiya o ‘yinlcirini urushning buzg 'unchilik kuchidan himoya qilgan ³⁴
Yunon shahar-davlatlarining iqtisodiy va siyosiy lizinii quldorlikka va patriarxal tuzumga asoslungan. lllar, uncha katta bo'lmagan, hokimiyati va gullab-yashnashi tutqun mehnatga asoslangan, zodagon erkaklar guruhi tomonidan boshqarilgan.
Ko ‘pchiligi qul bo 'lgcm ayollar siyosiy huquqqa ega bo 'lishmagan. Hattoki, Afinada eng sezilarli bo jgan demokratiyaning murakkab shakllari rivojlana boshlaganda ham tutqunlik mehnatiga tobelik davom etgan. O 'yinlarda faqatgina erkin erkak/ar ishtirok etgan. ayollarning tomoshabin bo'lishi ham man etilgan. Shunga qaramasdan. Gera xudosiga bag'ishlangan ayollar musobaqulari ham o 'tkazilganf