Кууат жора курсабой docx

I.bo’lim.

XII-XV a’sirlerde  geografiyanin’

rawajlaniwi

I. 1. Geografiya pa’ninin’ shig’ista sonin’ ishinde Orta Aziyada rawajlaniwi

Orta  a’sirlerde  normanlar  («  Arqa  adamlari»)  Skandinaviyadan  Aq,  Orta,  Qara

ten’iz  boylari  ha’m  Islandiyani  o’z  koloniyasina  aylandiradi,  Grenlandiyag’a

ko’ship baradi.  Olardan  ata-bala  Erik  Raunda  Rijiy  Arqa  Amerikani  ( 982-jilda  ),

«Tog’ay  ma’mleketin»,  qublaraqta  «Vina  ma’mleketin»  (40

0

-45

0

ken’liklerge

deyin)  ashti.  Arablar  711-jilda  Pireney yarim  atawina  deyin,  Hind  okeani  boylap

Madagaskar  atawina  deyin,  Aziyanin’ qublasinan  aylanip  o’tip,  Qitayg’a  deyin

ju’zip  barg’an.  Ulli  jipek  jolinin’ geografiya  pa’ninin’ rawajlaniwinda  belgili

da’rejede  u’lesi  bar.  Alimlardin’ esap-kitaplarina  qarag’anda,  Jipek  joli  e.a.  II

a’sirden  baslap  tarmaqlanip  kelgen.  Jipek  joli  tarmaqlari  sho’l  dalalardan  baslap,

ba’lent qarli taw eteklerinen o’tkenligi sebepli, joldin’ qisqi ha’m jazg’i variantlari

bolg’an. Evropadan arzan  ten’iz  jolinin’ ashiliw  mu’nasabeti  menen  XVI  a’sirden

baslap ulli jipek joli o’z a’hmiyetin jog’alta basladi.

Bul  basqishta  geografiya,  uliwma,  ilim-pa’n  tiykarinan,  Shig’ista:  Orta

Aziyada, Iranda  ha’m  Misirda  rawajlandi.  Orta  a’sirler  da’wirinde  jasap,

do’retiwshilik  etken  ulli  jerleslerimizden    M.Xorezmiy,    Ibn  Sino,  Beruniy  kibi

watanlaslarimizdin’ ja’ha’n  ma’deniyati  ha’m  pa’nine  qosqan  u’lesi  sheksiz  bolip

tabiladi.  Olardin’ ilimiy  geografiyaliq  miyrasi    haqqinda    H.Hasanov    o’zinin’

«Sayaxatshi  alimlar»  shig’armasinda  toxtalip  o’tedi.  Arifmetikanin’ tiykarshisi

M.Xorezmiy  Orta  Aziya  u’lkesi  geografiyasinin’ tiykarshisi  esaplanadi.  Onin’

«Jerdin’ suwreti»    atli  shig’armasi  geografiyanin’ etimologiyaliq  ma’nisine  tuwri

keledi.  Onda  geografiyaliq  obiektler:  qala  ha’m  awillar,  darya  ha’m  ko’ller,

ten’izler, xaliq ha’m olardin’ ne menen shug’llaniwi  haqqinda mag’liwmat beredi.

Ol Turkistan u’lkesinde da’slepki ret Pa’nler Akademiyasin du’zgen, atlas jaratqan

ulli ulama da esaplanadi.

Beruniy birinshi bolip arqa yarim sharlardin’u’lken (diametri 5 m ) globusin jasadi,

mineralogiya ha’m geodeziya kibi pa’nlerge tiykar saldi. Daryalardin’, uliwma suw

ag’isinin’ geologiyaliq  (gidrogeologiyaliq)    jumisin  analiz  qilip,  nizamliq  jaratti.

---

Keyinshelik ol «Beruniy nizami»  dep atalatug’in boldi. Onin’ ma’nisi- suw ag’isi

tasip  atirg’an    jatqiziqlardin’ massasi  onin’ tezligine  tuwri  proporcional  ekenligi

aytilg’an.Ibn  Sino  da  medicina  iliminin’ tiykarshisi  boliw  menen  bir  qatarda,

geografiya pa’ninin’ rawajlaniwina mu’na’sip u’les qosti. «Tib qonunlari» kitabinin’

«Tab’biyat»  babinda  geografiyaliq  mag’liwmatlar,    qimbat  bahali  taslar,  u’lke

klimati, ta’biyati haqqinda qiziqli pikirler aytilg’an.

Abdurazzaq  Samarqandiy  Hindistang’a  sayaxat  qilip,  Iron,  Pakistan,  Arabstan

ten’izi  haqqinda  bay  mag’liwmatlar  topladi.  Axmed  Ferg’oniy  astronomiya,

klimattaniw, gidrologiya pa’nlerine tiyisli shig’armalar do’retti. Ol Nil daryasinin’

suw  sarpin    o’lsheytug’in  “Nilometr”  asbabin  jaratip,daryalardin’ suw  sarpin

o’lshew  ha’m  onin  menen  baylanisli  jumislardi  duris  rejelestiriwge  tiykar  jaratti.

Omar Hayyam ta’repinen ko’plegen kartalar du’zildi. Yaxud Hamaviy geografiyaliq

termin-sol da’wirdegi  geografiyaliq  bilimler  ensklopediyasin  du’zdi.Zaxiriddin

Muxammed Babur “Baburnama” shig’armasi arqali geografiya pa’nine u’lken u’les

qosti.    Bul  da’wirde  evropalilarda  sayaxatlar  sho’lkemlestirip,  geografiyaliq

bilimlerdin’ bayiwina sezilerli u’les qosti. 982-jili Erik Raude Grenlandiyani, onin’

balasi Leyve Erikson bolsa Arqa Amerikanin’ arqa-shig’is jag’alarin u’yrendi. Orta

a’sirler basqishinda o’zinin’ belgili sayaxatlari menen ko’zge taslang’an  bir neshe

sayaxatshilar  bar.  Bulardan  Marko Polo  ha’m  Afanasiy  Nikitinlerdi  aytip  o’tsek

arziydi.