Kurs loyihasi mavzu: “Farg’ona yog’-moy” aj da unimdorligi 5 t/kun

11. Atrof muxitni muxofaza qilish
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillika erishishi bu masalalarni ayni
joylarning o‘zida xal etish imkoniyatlarini bermoqda. Respublikani oziq-ovqat
qaramligidan olib chiqish uchun qishloq xo‘jalik maxsulotlarini ko‘p miqdorda
etishtirishning o‘zi kifoya emasligi yaxshi ma’lum. Bu maxsulotlarni qayta
ishlovchi sanoatni rivojlantirish, etakchi texnologik jarayonlarni Yo‘lga qo‘yish
muammoni xal etishda muxim omil xisoblanadi. Paxta maydonlarining bir qismi
oziq-ovqat va chorva ozig‘i ekinlarini ekishga ajratilganligi bu sanoat soxasidagi
qo‘yiladigan talabni yanada kuchaytiradi. YAqin yillarda qishloq xo‘jalik
maxsulotlarini qayta ishlovchi katta va kichik korxonalar yaratilishi shu
kunlardayoq faoliyat ko‘rsata boshladi. Biroq yaratiladigan korxonalarning atrof
muxitga tasiri masalasini o‘rganish bu ta’sirlarni zararsizligini ta’minlash,
texnologik loyixalarning ekologik mukammalligiga erishish yana bir muammo
bщlib turibdi. SHu sababli xam injener texnolog Yuqorida qayt etilgan
muammolarni xal etish malakasiga ega bщlganligi juda muximdir.
Bugungi kunda oziq ovqat maxsulotlari sanoat oldida kimYo fani Yutuqlarini
ishlab chiqarishga tadbiq etish Tayyorlanayotgan maxsulotlarni sifatini yaxshilash,
uni saqlash usullarini takomillashtirish kabi vazifalarni xal etish muammosi
turibdi.
So‘ngi paytlarda ikkilamchi resurslardan oziq-ovqat maxsulotlari ishlab
chiqarishga kщproq etibor berilla boshlanadi. Amalda foydalanilmaydigan
konservalash korxonalarining chiqindilaridan danaklar magzidan moy
maxsulotlarining olinishi boshlandi. Bu moylardan kanfara moylari, sintesteron,
bisxinal, bisneyveron, fillinulen, garmonlar kabi ineksion eritma va dori darmonlar,
turli kremlar Tayyorlanadi.
Oziq-ovqat muammosini xal etishda koldik maxsulotlar, ikkilamchi resurslarni
ishga solish kata samara beradi va kishlok xщjalik maxsulotlarini buzilishidan
saklaydi. Xom-ashyodan ratsional foydalanilgan xolda maxsulot tayyorlash, oziq-
ovqat maxsulotlarini kompleks kayta ishlash zarur vazifa bulib koldi.
3 5

---

Xom-ashyoni kompleks ishlash orkali uning barcha tarkibiy kismlarini ishga
solish bilan ba’zi taksim va sanoat uchun juda juda zarur bo’lgan maxsulotlarni
olish imkoni tugiladi. Masalan, chigit va uninig shroti, usimlik shroti, usimlik
izoletorlarini Tayyorlashda asosiy xom ashYolardan xisoblanadi. O‘zbekiston
fanlar akadmiyasi, o‘simlik moddalari ximoyasi institutida shrotdan oqsil va biton
olish texnologiyasi yaratiladi. Bu moddalar ajratib olingach shrotning muxim
brikmasi rafinoza ajratib olinadi.
Sanoatda fermentlardan foydalanish ko‘p samara beradi. Sanoat
chiqindilarini gidrolizga uchratish orqali qator maxsulotlar olish mumkin. Paxta
sanoati chiqindilaridan yiliga 560-720 ming tonna qandli modda olish
mumkinligini aniqlandi. SHu bilan birga million tonna oziq oqsili xam olinadi.
Gossipol, lizin, pektin, fosfatit, mentodin va shu kabi boshqa maxsulotlar
xam ishlab chiqarish mumkig. Birgina gossipoldan agar kauchik sanoatida
qo‘llanilsa, qo‘shimcha ikki million sum foyda olish mumkinligini ma’lum bo‘ladi.
Atmosfera xavosi, suv va tuproq ifloslanishining oldini olish uchun eng
avvalo xom ashYoni tenglovchi texnologik metodlarini qo‘llash lozim. Ular
jumlasiga Tayyor maxsulotning sifati va miqdorni kamaytirmagan xolda atrof
muxitga chiqarib Yuboriladigan chiqindilar miqdorini va zararligini keskin
kamaytirishga qaratilgan texnologik va konstruktiv tadbirlarni birgalikda amalga
oshirish kiradi. Bu metodlar quyidagi yo‘nalishlarda rivojlantirilmoqda.
Maxsulot ishlab chiqarishni, xom ashyoni kompleks qayta ishlovchi
energiyani, ratsional ishlatuvchi prinsp jixatidan yangi texnologik jarayonlar uchun
apparatlar yaratish.
Teritoriya ishlab chiqarish kompleksi xisoblangan aloxida jarayonlar va
ishlab chiqarish uchun, jumladan suv va gazdan foydalanishning takror sistemasi
materiallar ketma-ket va qayta aylanish sistemalarini yaratish.
Xom ashyodan foydalanishning ketma-ket va rekupiratsion sistemalaridan
tuzilgan ikkilamchi resurslarini qayta ishlovchi metodlarni yaratish.
3 6

---

Ikkilamchi xom ashyodan maxsulot ishlab chiqarish, tabiiy xom ashyo
ishlab chiqarishga qaraganda ko‘p xolatlarda iqtisodiy foydalilarini ishlab
chiqarish.
Zaxarli moddalarning xosil bo‘lish mexanizmini o‘rganish va uning
texnologik jarayonlarini xisobga olgan xolda takomillashtirish:
Zaxarli materiallarni xam yoki umuman zaxarsiz materiallarga almashtirish.
Suvsiz va changlanmaydigan texnologik jarayonlar yaratish.
Zaxarli moddalar xosil bo‘lish mexanizmini o‘rganish, navbatdagi
takomillashgan texnologik jarayonlarni tanlashda yoki yaratishda asosiy
Yo‘naltiruvchi shartlardan xisoblanadi. Texnologik jarayonlarda zaxarli moddalar
xosil bo‘lishi mexanizmi xaqidagi bilimlar ularning miqdorini kamaytirishga
qaratilgan tadbirlar ishlab chiqarishga yordam beradi va bunga quyidagi
parametrlarni talab doirasida tutib turish va o‘zgartirish yo‘li bilan erishadi.
Tempratura bosim, reagentlarni konsentratsiyasi texnologik oqimlarini darajasi,
katalizatorning turi va konsentratsiyasi va xakazo.
Zararli chiqindilarning kamaytirish jarayoni bosqichlarining sonini kamaytirish,
ularni bitta apparatga olib borish xamda kam zaxarlii reagentlarni qo‘llash yoki
zaxarli moddalar xosil bo‘lishini kamaytirishga undovchi reagentlar ishlatish yo‘li
bilan erishadi va aniqlanadi.
37

---