Kurs jumíSÍ tema

II. 3. «Yusıp-Ziliyxa» dástanındaǵı obrazlar sisteması hám kórkemlik ózgesheligi

“Yusıp-Ziliyxa” liro-epikalıq dástan bolıp túrkiy xalıqlar sıyaqlı qaraqalpaqlardıń da ruwxıy múlki sıpatında úyreniledi. Dástandaǵı obrazlardıń beriliwi áyyemgi zamanlardaǵı erteklik hám ańızlıq waqıyalarǵa tiykarlanıp dórelgen. Dástandaǵı Yusıp obrazı hádden tıs aq kókirek, ırasgóy, hadal insan sıpatında táriyplengen.

Onıń Ziliyxa birge bolayıq degenine qaramastan, “Sen birewdiń nekeli hayalısań”, - dep kelisim berimewi de Yusıptıń joqarı adamgershilikli ekenliginen derek beredi.

Ziliyxa Yusıptı jan táni menen jaqsı kóredi. Ol dástanda ashıq sıpatında berilip qoymastan, dáwirdiń barlıq qıyınshılıqların jeńiwge háreket etiwshi, úrip-ádetlerine sadıq hayal sıpatında sáwlelenedi. Dástanda berilgen basqa da obrazlar, qatnasıwshılardıń psixologiyasında áke hám bala arasındaǵı húrmet, tuwısqanlar arasındaǵı ayırım túsinbewshilerdiń kelip shıǵıwları, haq niyetli tuwısqanlar arasına qızǵanısh otın taslap, ala-awızlıqtı payda etiwshi ayırım hayallardıń is-háreketleriniń beriliwi, olardıń ústinen adamgershiliktiń joqarı sezimleriniń húkim súriw máseleleri obrazlar arqalı sáwlelengen.

Dástandaǵı qaharmanlar social ómir haqqında, sociallıq máseleler haqqında pikir júritip, ishki narazlıǵın hámiyshe bayan etip otıradı. Dástanda sóz etilgen baslı waqıyanıń ózi de insan qanshelli xorlanıp barsa da, tiykarǵı maqsetine erisiw ushın háreket etiwshi obrazlar arqalı berilgen.

Yusıp jeke basınıń ǵamın oylamaytuǵın, aqıllı, márt hár qanday qıyınshılıqlardan qorıqpaytuǵın, hádden tıs sulıw etip berilgen obraz. Yusıp qırq jıl zindan azabın shegedi. Ol arqalı sol jámiyettiń ádilsizligi berilgen. Ol ar-namısı ushın hár qanday qıyınshılıqtan da qorıqpaytuǵın haq niyetli Yusıp birewdiń nekeli hayalına qıyanet etpeydi. Ol óziniń hadallıǵı ushın usınday qıyınshılıqlardı basınan keshiredi. Yusıp el-xalqın apattan aman alıp qalıwshı ápsanalıq dańqqa iye qaharman sıpatında berilgen.

Yusıp - dástannıń bas qaharmanı. Onıń ómirindegi hár qıylı waqıyalardıń súwretleniwi obrazdıń anıq hám jaqsı shıǵıwınan derek beredi. Yusıp júdá márt, hesh kimge ziyan keltirmeytuǵın jigit dárejesinen danıshpan, mámleketke belgili insan dárejesine shekem kóteriledi. Ol júdá mashaqatlı jollardı basınan ótkeredi. Yusıptıń táǵdiri qanshama qıyınshılıqta ótiwine qaramastan, ol xalqına, doslarına mehirli hám opadar sıpatında súwretlenedi. Biraq, iyni kelgende ǵázepti de óz ornına qoya aladı.

Yusıptıń miyrimliligi zindanda jatırǵan xalıqtı azat etip, patshalıq taxtın ádillik penen alıp barǵanlıǵında, xalıqtıń janın aman saqlap olardı qorqınıshlı qorshawlardan qutqarıp qalǵanlıǵında hám jasaw jaǵdayı tómenlep qalǵan xalqına sawap islerdi islegenliginde. Yusıp ózine jamanlıq etken aǵalarınan ósh alıwı da múmkin edi. Biraq, bunday shermendelik, ósh alıw ózine múnásip is emesligin de túsinedi. Yusıptıń opadar ashıq ekenligin de aytpasaq bolmaydı. Sonsha qıyınshılıqlardı basınan keshiriwine qaramastan Ziliyxanı shın júrekten súyedi, hijran azabında órtenedi, súyiklisine asıǵıp júredi. Biraq, Yusıp aqılın, ádebin saqlap, qıyanetlik jol tutpaydı.

Dástanda : “Yusıp xosh hawaz, sazende, nama salıp paryad etkende hawadan ushqan ǵazlar úyirilisip, óte almay turatuǵın bolǵan. Al, sulıwlıqqa kelgende dúnyada onıń menen básekige túser adam bolmadı. Ishken ası tamaǵınan kórinetuǵın gózzal edi. Onıń júzine kózi túsken adam óz kelbetin aynadan kórgendey bolar edi. Ráwiyatlarǵa qaraǵanda, tábiyat saqıylıq etip, pútkil dúnya xalqına on ese shıray baǵısh etipti. Onıń da toǵız esesin Yusıpke berip, qalǵan bir esesin ǵana on sákkiz mıń álamǵa baǵısh etipti. Yusıptıń jamalın hátte perishteler kórgende: Adamzattan da bunday hasılzada tuwar eken-dá, - dep hayran bolar edi. Dáwler, periler, quslar, haywanlar Yusıptiń júzin kórip, ózlerin otqa urǵan gúbelektey janın pidá etetuǵın boldı”²⁴,-dep kórsetilgen.

Ziliyxa maǵrib zamininiń patshasınıń qızı. Ol húrden ziyada, xosh qılıqlı, xosh minayım qız etip súwretlengen.

Ziliyxa sabır taqatlı, shaqqan qız bolıp, ol óz súyiklisine erisiw ushın hesh qanday qıyınshılıqlardan da qaytpaydı.

«Yusıp-Ziliyxa» dástanındaǵı hár bir obrazlar, qatnasıwshı qaharmanlar, personajlar dástannıń syujettinen orın alǵan waqıyalarda ayrıqsha orınǵa iye. Olardıń hesh birin dástannan alıp taslaw múmkin emes. Sebebi, hár bir berilgen qatnasıwshılar óz dógereginde qızıqlı waqıyalardı payda etip, dástannıń ideyalıq mazmunın bayıtıp otıradı. Usı táreplerin esapqa ala otırıp, dástandaǵı hár bir obraz hám personajlar hám t.b. qatnasıwshı iláhiy kúshler ayrıqsha áhmiyetke iye ekenligin aytıp ótkenimiz orınlı.