Kurs jumíSÍ tema

I.2. «Yusıp-Ziliyxa» dástanınıń úyreniliw tarıyxı

“Yusıp-Ziliyxa” haqqındaǵı qıssaǵa qızıǵıwshılıq qaraqalpaq xalıq baqsıları hám qıssaxanlarında erte zamanlardan-aq payda bolıp, onıń ertek, ráwiyat, áńgime menen qosa túrli ellerde túrli avtorlar tárepinen dóretilip, variantları qoljazba hám baspa túrde keń tarqaldı.

Izertlewlerge qaraǵanda “Yusıp-Ziliyxa” dástanı Quranda birqansha ıqsham berilgen. Táwrettegisi folklorǵa jaqın hám áyyemgi Mısır ápsanalarına barıp taqalıwı boljanadı. Shıǵısta keń tarqalǵan qıssanıń bul variantı Quranı Kárimniń 12 súresi tiykarında qáliplesken bolıp, barlıq «Yusıp-Ziliyxa»haqqındaǵı dástanlardıń ilhám deregi usı súre bolıp esaplanadı. Bul qıssa Quranda “ahsan ul-qisas” (qıssalarıń eń gózzalı) dep táriyplenedi.¹⁴

Yusıp haqqında ápsanalar hám ráwiyatlar qayta islenip dáwirler ótiwi menen qayta dóretilip barǵan. «Yusıp-Ziliyxa»diniy kitaplarda ǵana qalıp qoymastan, kórkem ádebiyattan da keń orın ala aldı, xalıq arasında keńnen qızıǵıwshılıqtı payda etip, mazmunı hám kólemi jaǵınan keń rawajlandı. Yusıp hám onıń súyiklisi Ziliyxa obrazlar júdá kóp jazıwshılardıń dıqqat-itibarın ózine qarattı.

Bul qıssa dáwirler ótiwi menen shıǵısta gózzal ádebiyat úlgisi sıpatında keń tarqaldı, kóplegen jańa waqıyalar menen bayıp, óz aldına dóretpe halında qálemge alına basladı. Shıǵısta XV ásirden baslap 150 den artıq “Yusıp-Ziliyxa” syujetinde dástan hám qıssalar jaratıldı. Solardıń 45 ten artıǵı túrkiy tilde jazılǵanı itibarǵa ılayıq.¹⁵

Abdiraxman Jámiydiń “Yusıp-Ziliyxa” shıǵarması XIX ásirde Agahiy tárepinen ózbek tiline awdarma islendi.

Keyingi jıllarda dástannıń anıq hám tereńirek úyreniliwinde ádebiyattanıwshı alım S. Haydarovtıń xizmeti úlken boldı. Ol Durbek hám onıń “Yusıp-Ziliyxa” dástanı boyınsha ilimiy-izertlew islerin alıp barıp, kondidatlıq dissertaciyasın jaqladı. Alım bul jumısında xalıqshıllıq, dúnyalıq motivleri hám realizm elementleri dástanda bekkem orın iyelegenligin ayrıqsha atap ótiw menen birge, Durbek dóretiwshiligin úyreniw tarıyxına tiyisli kóp ǵana ádebiyatlar dizimin keltiredi. ¹⁶

Ózbek ádebiyatshısı D. Mansurova óziniń «“Yusuf va Zulayho” dostonida an’ana va o’ziga xoslik» dep atalǵan miynetinde ádebiyattanıwshı alımlar « E. E. Bertels, Hodi Zaripov, P. Shamsiev, Aybek, M. Shayxzada, O. Sharofiddinov, V. Zohidov, Y. Sulton, H. Yoqubov, Ǵ. Karimov, A. Qayumov, A. Hayitmetov, N. Mallaev, B. Valixojaev, S. Haydarov hám basqalar “Yusıp-Ziliyxa” dástanınıń avtorı Durbek dep esaplaydı. Biraq, ilimiy kollektiv ortasında «Yusıp-Ziliyxa» dástanınıń avtorı Durbek emes, Ulıǵbek, Hamidiy Balxiy hátte Alisher Nawayı degen pikirler de aytılǵan. “Yusıp-Ziliyxa” dástanı dástúr boyınsha Durbekke tiyisli dep kelingen. Francuz alımı E. Bloshe dástan Nawayıǵa tiyisli dese, D. Voronskiy Ulıǵbekke tiyisli dep esaplaydı. Avgan alımı Juzjaniy Hamidiy Balhiyge jaqınlastıradı. 1979-jılda M. Diyariy dástandı Yadgarbek Jáhánmúlk ulına tiyisli dep aytqan. J. Lapasov XV ásir shayırı “sózler tartısı” shıǵarmasınıń avtorı Ahmediy bolsa kerek,-deydi. 1990-jıllarda baspadan shıǵarılǵan ulıwma orta bilim beriw mektepleri sabaqlıqlarında bolsa “Yusıp-Ziliyxa” dástanı avtorı belgisiz shıǵarma sıpatında berilgen»,-¹⁷ dep kórsetilgen.

Ullı parsı tájik shayırı Á.Firdawsiy (934-1020) óziniń dańqın álemge jayǵan «Shahnama»sınan soń seksen jaslarında qolǵa alǵan. Jámiydiń 1448-jılı jazǵan variantı 1924-jılı nemec, francuz, 1882-jılı anglichan, 1964-1965-jılları rus hám azerbayjan tillerinde járiyalandı. XV ásirdegi túrk taypasınan shıqqan uyǵır shayırı Burxanatdin Rabǵuziydıń «Qıssa sul Anbiya»sı, Dúrbektiń (1469-1970) Nurmuxammed Andalibtiń (XVIII) versiyaları xalqımızdıń súyip atqaratuǵın hám oqılatuǵın dóretpesine aylandı. Bulardıń kópshiligi «Qıssayı Házireti Yusıp alayhissalam menen Ziliyxanıń máselesi» degen at penen Qazanda, Tashkentte oraylıq baspaxanalarda 1897, 1899, 1904, 1907, 1913, 1918-jılları basılıp, soń qazaq hám qumıq tillerine awdarıldı.

Olardıń bir qansha túrleri jıynalıp, ÓzSSR Ilimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan filialınıń qoljazba fondında saqlanadı. Solardıń arasında 1977-jılı Kegeyli rayonınıń «Aqtuba» awılında jasawshı molla Xayrulla Tursın ulınan (qıssaxan) alǵan qoljazba nusqası ayrıqsha qızıǵıwshılıq tuwdırdı. Nusqada belgisiz kátib tárepinen «1822-jılı ekshembi kúni kóshirip boldım», - delingen. Xayrulla qıssaxan bul qoljazbanı Aqımbet (1798-1881), Muwsa (1854-1907) baqsılardı kózi menen kórip, qulaǵı menen esitken óz zamanınıń oqımıslı, xosh hawazlı Ibrayım qıssaxannan alǵan. Onıń aytıwına qaraǵanda, qol jazba Aqımbettiń qoldan kóshirtken hám atqarıp júrgen kóp nusqalarınıń biri bolǵan. Bunnan tısqarı Xayrulladan «Yusıp-Ziliyxa» dástanınıń ózi yad etip aytqan nusqasın óz awzınan jazıp aldıq. Qıssaxannıń aytıwına qaraǵanda: «Men bul awızeki nusqanı Ibrayımnıń aytıwı boyınsha yadlap aldım. Aqımbet, Muwsa qusaǵan ullı baqsılar dástandı uzaq jıllar atqarıp júrip qosıq qurılısı, uyqas dúziw sheberligi máselesinde kóp ózgerisler kirgizen hám xalıqtıń sóylew tiline, talǵamına jaqınlastırıp qayta isledim. Bul ata miyras, tábárrúk dástandı, mine qırıq jıldan beri aytıp kelemen», - deydi. Avtorlar hám Baspasóz xizmetkerli Qaraqalpaq folklorına Xayrulla qıssaxannıń usı variantın jiberiwdi maqul tapqan.¹⁸

Juwmaqlap aytqanda, “Yusıp-Ziliyxa” dástanı qunlı syjetke tiykarlanıp qurılǵanlıqtan, onıń izertleniwi dawam eteri sózsiz. Al, qaraqalpaq ádebiyatında bul óz izertleniwin kútip turǵan máselelerdiń biri bolıp tabıladı. Eger bul dástan tereńirek úyrenilse oqıwshılar jámiyeti ushın kóp maǵlıwmatlar toplanǵan bolar edi. Biz keleshekte bul dástan óz aldına tema etip úyreniledi degen úmittemiz.