Kurs jumíSÍ tema

«Yusıp – Ziliyxa» dástanınıń kórkemlik ózgesheligi. «Yusıp – Ziliyxa» dástanınıń kompoziciyası sheberlik penen qurılǵan. Dástannıń ayırım bólimleri waqıyalar epizodlar bir-biri menen jaqsı baylanıstırılǵan. Dástanda súwretlengen waqıyalardıń mazmunı, tematikası jaǵınan úshke bóliwge boladı.

1. 
   Yusıptıń aǵaları menen bolǵan gúresi.
   
2. 
   Ziliyxanıń Yusıptı jaqsı kóriwi
   
3. 
   Yaqıptıń zarı-giriyan bolıp balasın kútiwi.
   

Usı úsh bólimniń ishindegi eń úlken hám dástandaǵı negizgi waqıyanı Yusıptıń basınan ótken qıyınshılıqları hám onı jeńiwi bolıp tabıladı. Usı waqıyalarǵa qosımsha qıyınshılıqlar tuwdıratuǵını - Ziliyxanıń Yusıptı jaqsı kórip qalıwı. Olar arasındaǵı qıyan-kesti waqıyalardıń beriliwi ulıwma bir tutas dástan sıpatında berilgen.

Bul bólimlerdiń hár qaysısınıń mazmunı hár túrli bolǵanı menen, dástanda bular bir-biri menen júdá sheber baylanıstırılǵan. Mısalı: Yusıp penen Ziliyxanıń ushırasıwı, sonday-aq Yusıptıń aǵalarınıń Mısır eline keliwi h.t.b. waqıyalar bar. “Yusıp –Ziliyxa” adamlardı ómirdi súyiwge, gózzallıqtan ráhátleniwge, xalıqtıń quwanıshına sherik bolıwǵa hám onnan lázzetleniwge shaqırıwshı dóretpe sıpatında qospalanǵan, yamasa bir neshe syujetlerdi biriktirgen dástan.

«Yusıp-Ziliyxa» dástanında xalıqtıń ótken dáwirdegi turmıs kartinaları ayqın kórsetilgen. Bunda biz ápiwayı xalıq, patshalar, qullar sıyaqlı hár qıylı tiplerdi kóremiz. Bunda turmıstıń hár túrli tárepleri kórsetilgen. Mısalı: xalıqtıń sawda-satıq, diyxanshılıq penen kún kóriwi, tuwısqanlar arasındaǵı kelispewshilikler, xalıqtıń úrip-ádetleri menen turmısqa kóz-qarasları, dástúrler, doslıq qarım-qatnas, súyiwshilikti jırlaw, hár qıylı bayramlardı ótkeriw, toy beriw, xalıqtıń kewillerin kóteriwshi zıyapatlardıń shólkemlestiriliwi, kelgen miymanlardı kútiw, sawda-satıq ushın bazardıń bolıwı h.t.b. tolıp atırǵan waqıyalar júdá sheberlik penen súwretlengen. Mine, usılardıń hámmesi xalıq poeziyasınıń joqarı kórkemlik formasında berilgen.

Bunday momentlerdiń beriliwi dástannıń ruwxıy jaqtan insanǵa jaqsı tásiri bar ekenliginen derek beredi. Bul xalıq turmısınıń barlıq xarakterli sıpatları bolǵan dini, tili basqa adamlardıń doslıq birge qatnas jasawın sheberlik penen jırlaǵan dóretpe bolıp esaplanadı.²⁵

Dástanda qaraqalpaq xalqınıń ótken dáwirdegi turmısın anıq kórsetetuǵın kóplegen tariyxıy etnografiyalıq materiallar bar. Qaysı bir shıǵarmanıń ideyalıq tiykarı xalıqlıq bolsa, sol shıǵarma kórkemlik jaǵınan tolıq bahalı shıǵarma bolıp tabıladı.

Dástannıń orayında shańaraqta perzentlerdiń awız birishiligin ayırım shuǵıllardıń buzıwı yaǵnıy, shańaraqlıq-turmıs konfliktleri kóbinese patriarxallıq urıwlıq qatnaslar dáwiri ushın tán nárse hám olar bas qaharmannıń is háreketlerine sonday-aq lirikalıq elementlerge birigip keledi. «Yusıp hám Ziliyxa» nıń kompoziciyası, ondaǵı rawajlanıwı hár bir waqıyanıń dálilleniwi sheber berilgen. Dástandaǵı hár bir detal, hár bir personaj obrazı retinde belgili ideyanı bildiriw menen qatar belgili kompoziciyalıq xızmet te atqarıladı.

Dástandaǵı hesh bir personajdı dástan kompoziciyasınan alıp taslawǵa bolmaydı. Eger shıǵarıp taslansa, onda pútin dástannıń kompoziciyası buzıladı. Mısalı, qara qustıń keliwi, sazanıń jerden shıǵıwı, aydarhanıń suw ústine shıǵıwı, ruwxtıń payda bolıwı hám taǵı da basqalar waqıyanıń baylanısıwında úlken áhmietke iye. Eger qara qustı dástannan alıp taslasaq Yusıp ólip dástan tamamlanıp qalǵan bolar edi. Olar Yusıptıń aman qalıwına sebepshi bolıp tur.

Dástandaǵı jáne bir aytarlıqtay ózgeshelik – adamnıń ishki sezim dúnyasın psixologiyasın, minez-qulqın júdá sheberlik penen jasaǵan. Mısalı: Yusıptıń kelbetine ılayıq sabırlıǵı, Ziliyxanıń qıynalıwı, quwanıwı, Yaqıp atanıń boz-boran bolıp kúyiniwi, olardıń bir-birin tabısqandaǵı quwanıshları kúshli jırlanǵan.

Dástanda waqıya bir tegis rawajlana bermegen. Tiykarǵı qaharmanlardıń hár qıylı qıyınshılıqlarǵa ushırawı, sol tosqınlıqlardı jeńiwin súwretlew arqalı olardıń minez qulqı, erlik adamgershilik jáne basqa sıpatları ashıp berilgen.

«Yusıp-Ziliyxa» bir neshe syujetlerden turadı. Mısalı, Yusıptıń qul bolıp satılıwı, Ziliyxanıń onı jaqsı kórip qalıwı, tuwısqanlarınıń Yusıptı óltiriw ushın qudıqqa taslawı, Yusıptıń zindanǵa túsiwi, Yusıptıń zindannan shıǵıwı, xalıqqa patsha bolıwı, eldi ashlıqtan aman alıp qalıwı h.t.b. tolıp atırǵan syujetler waqıyanıń izbe-izligi menen berilgen.

«Yusıp-Ziliyxa» dástanında qaharmannıń káramatlı saza, qus, aydarha járdeminde aman qalıwı, sonday-aq aldın-ala túslerinde keleshektegi waqıyalardı kóriwi, túsleri arqalı hár qıylı qıyınshılıqlarǵa duwshar bolıwı, qustıń, jemis beriwshi daraqtıń járdeminde zindannan tiri shıǵıwı, júzi arqalı zindandı nurlandırıwı, qudıq astında taxtqa otırıwı h.t.b. elementleri ushırasadı.

Dástandaǵı jáne bir ózgeshelik – bunnan awızeki xalıq poeziyasınıń neshe túrlerin tabıwǵa boladı, naqıl-maqallar, hár qıylı dialoglar, namalar jazıw h.t.b. Dástannan qaraqalpaq xalqınıń turmısındaǵı milliy ózgeshelikler: hár qıylı úrp-ádetler, dástúrler, neke qıyıw, hár qıylı ırımlardı qollanıwlar orın alǵan. Dástanda adam atanıń da mına sózleri berilgen «kórgenińdi ayt, kórmegeniń sóyleme» yamasa, biyar, biynamıs, zulpı, waǵıl, mujalı, baqpay, pal, paraǵın, ǵamǵun, sha h.t.b arab, parsı sózleri de ushırasadı.

Dástanda ulıwmalıq orınlar dep atalatuǵın bir neshe ret qaytalanatuǵın qosıq yamasa qara sózler de ushırasadı. Mısalı: «Al ǵárez, Ziliyxa bul juwaptı ayttı», yamasa «Alqıssa jas náreste bul juwaptı aytqan», «Alqıssa onnan soń Yusıptıń bul juwabın esitip» h.t.b. Bunday (baslama) sózler dástanda jiyi-jiyi ushırasıp turadı.

Dástanda diniy inanımlar menen eski úrp-ádetlerdiń, ırımlardıń qaldıqların bildiriwshi sózler de ushırasadı. Bul sózler menen gápler dástanda ótken dáwirlerdegi waqıyalardı bizge bildirip otıradı.

Dástannıń tili kórkem súwretlew qurallarına bay. Dástanda teńew, epitet, metafora h.t.basqalar ushırasadı.

Sen keterseń, men qalarman zar jılap,

Hijran otı menen bawırımdı daǵlap,

Qaysı bir adamnan seni soraǵlap,

Suńqarım, lashınım, qozım ayrılma.²⁶

(metafora)

Meni zar jılatıp, qozım, ayrılma. ²⁷

(metafora)

Sham basshı kúter, ol qara kózdi.²⁸

(metafora)

Ya mágar joǵaltqan qozısı senseń,²⁹

Sheker sózlerińdi mazalı kórdim. h.t.b.

(sinekdoxa), (metafora)

Qayǵı menen qızıl júzim solar ma,

(epitet)

Taza baǵrim, imaratım sel aldı.

(epitet)

Ráhim etińler, meni salmań bul shaǵa,

Gúl júzimdi sarǵaytpańlar bul daǵa. ³⁰

(metafora)

Dástandaǵı qosıq qurılısı 7-8 buwınlı tolǵaw (terme) formasında, sonday-aq erkin uyqaslı qosıq penen keledi, 11 buwınlı tórt qatarlı qosıqlar da ushırasadı.

Kózimniń ráwshanı tánde quwatım,

Kewlimniń toqlıǵı jáne ráhátim,

Súyer qozım keshe-kúndiz úlpetim,

Yusıpımnen meni júda áyleme.³¹

Bul qatarlarda kórkemlew quralı sıpatı metafora berilgen.

Geypara 7-8 buwınlı monolog-diologlar da ushırasadı. 11-12 buwınlı qosıqlar belgili bir waqıyanı bayanlaw ushın da qollanıladı.

Ulıwma alǵanda, «Yusıp-Ziliyxa» dástanınıń qosıq qurılısınıń basqa dástanlardan aytarlıqtay ózgesheligi joq. Dástanlardıń poetikası, qosıq qurılısı haqqındaǵı másele úlken problema bolǵanlıqtan óz aldına izertlewdi talap etedi. Biz bul máselege kóp toqtamadıq. Bul dástandaǵı obrazlardıń arasında heshqaysısı artıqmash obraz bola almaydı sebebi, qaysı birin alıp taslamaqshı bolsaq ta onıń pútin bir syujetiniń buzılıwına alıp keliwi múmkin. Nátiyjede dástánnıń ulıwma qurılısı hám mazmunı ózgerip, kórkemlik dárejesi tómenlep ketiwi múmkin. Sol ushın da, biz dástan kompoziciyası, kórkemlik ózgesheligi basqa dástanlardan qalıspaytuǵınıǵın, ásirler dawamında joǵalmay kiyatırǵan qunlı miyras ekenligin maqtanısh penen ayta alamız.