Kurs jumısı Orınlaǵ

Generatorlardıń dúziw prinsplari.
Sırtqı signal bolmaǵanda elektr derekyi energiyası esabına
ózgeriwshen elektr terbelisalrini payda etiwshi apparatqa elektr signalı
generatorı dep ataladı (1. 1-súwret). Kúsheytgishde oń teris baylanısıwdı

Ámelge asırıw menen generator shıǵıwda terbelislerdi payda etiw múmkin. Amplituda (1. 1) hám faza (1. 2) balans shártlerin atqarılis hi menen so'nmas elektr terbelisleri júzege keledi. Sebebi kúsheytgish shıǵıwı daǵı kernewdi
dáslepki ózgeriwi teris baylanısıw shınjırı arqalı qaytaldan kúsheytgishtiń kiriwine beriledi hám ol shıǵıw kernewiniń jáne de kóbirek ózgeriwine o lib
keledi.

Kúsheytgishni shólkemlestirgen kaskad tranzistorınıń jumısshı noqatları
shıǵıw daǵı terbelisleri amplitudasining artpaqtası menen kúsheytgish tranzistorı dinamikalıq xarakteristikasınıń nochiziqli tarawına ótedi, nátiyjede kúsheytgishtiń kúsheytiw koefficenti bahaǵa shekem azayıp baradı hám kúsheytgish
shıǵıwında tezleniwler amplitudasining statsionar ma`nisi ornatıladı. Joqarıda kórilgen ańlatpa sonı kórsetedi, kúsheytgish s ignalni neshe ret asırsa teris baylanısıw shınjırı onı sonsha ret kemeytiriledi jáne bul shártga amplitude balans shárti deyilad i. Amplituda balans shárti orınlanǵanda támiyinlew derekyi energiyası oń teris baylanısıw shınjırı arqalı joǵatılǵan energiyanı kompensatsiyalap turadı. Kúsheytgishtiń faza chastota xarakteristikasınıń baylanıslı halda amplituda hám faza balans shárti teris baylanısıw shınjırında
chastotanıń tolıq spektri ushın yamasa bir chastota ushın orınlawǵa bolatuǵın. Birinshi halda generator shıǵıwında quramalı formalı terbelisler, ekinshi halda bolsa sinusoidal forma daǵı terbelisler generatsiyalanadi. Bir chastotada amplituda
hám faza balans shártleri atqarılıwı ushın kúsheytgish sxemasında yamasa kóp jaǵdaylarda teris baylanısıw shınjırında chastotaǵa baylanıslı bolǵan shınjır tuzilad i. Oń teris baylanısıw generatorlarda sırtqı yamasa ishki bolıwı
múmkin. Sırtqı chastotaǵa baylanıslı shınjırlar dúziw menen ámelge asıriladı. Ishki oń teris baylanısıw bolsa elektron ásbaplardıń jumıs rejimlerinde islewi
menen júzege keledi. Ádetde sinusoidal terbelisler generatorların dúziwde sırtqı oń shınjırlarınan paydalanıladı, sebebi bunday teris baylanısıw ishki teris baylanısıwǵa salıstırǵanda joqarı chastota stabiliga iye bolǵan terbelislerdi ónim
etedi. Generator daǵı statsionar dawıslar amplitudasini anıqlawda terbelisler xarakteristikası hám teris baylanısıw sızıǵınan paydalanǵan halda grafik usılda anıqlaw múmkin. Terbelisler xarakteristikası - bul kúsheytgish g1 I shıǵıwı daǵı toknin tiykarǵı (birinshi) garmonikasi amplitudasining teris baylanısıw shınjırı arqalı kúsheytgishtiń kiriwine uzatılıp atırǵan kernewge baylanıslı ligiir. Terbelisler xarakteristikası nochiziqli bolıp tabıladı. Sebebi onıń kórinisi nochiziq li
elementar parametrleri menen anıqlanadı. Teris baylanısıw sızıǵı - bul kirisiw kernewi amplitudasining kúsheytgish sızıw tokı amplitudasining
garmonikasiga baylanıslıligid ir. Teris baylanısıw sızıǵı teris baylanısıw
shınjırınıń susaytirish ayrıqshalıqın xarakterleydi hám ol tuwrı sızıqlı awmadan ibarat boladı, onıń awması sızıqlı bolıp, sızıqlı tórt qutbli teris baylanısıw shınjırınıń parametrleri menen anıqlanadı.
Statsionar terbelisler amplitudasini anıqlaw ushın teris baylanısıw
generator sızıǵınıń hám terbelisler xarakteristikas ini bir grafikda sızıladı (1. 2- súwret).

1. 
   2-súwret. Jumsaq uyg'onuvchi generatordıń grafigi
   

Statsionar g1 I tok amplitudasi terbelisler xarakteristikası menen tuwrı sızıqtıń kesilisiw noqatına sáykes keledi. Kesilisiw M noqatında amplitude balans shárti atqarıladı. Sebebi kirisiw signalı kúsheytgish arqalı ótiw waqtında

qanshaǵa kúshaytirilsa, tórt qutbli teris baylanısıw shınjırın sonsha ret
susaytiradi.
Kernewdi ózgeriwi gorizantal sterilkalar menen tokning ózgeriwi bolsa vertikal sterilkalar menen kórsetilgen. Terbelis xarakteristikas ining ko'riishiga baylanıslı halda generatorlarda eki qıylı óz-ózinen oyanıw rejimin ajıratıp
kórsetiw múmkin.
1. Jumsaq rejim - bul rejim terbelisler xarakteristikasınıń nol noqattan hám onıń awmasınıń absissa o'qidagi múyeshi kir Ol kishi amplitudalar salasında teris baylanısıw sızıǵı awmas ining múyeshinen kata boladı. Bunday terbelisler xarakteristikası 1. 2-suwretde suwretlengen. Bul waqıtta generatordı
támiyinlew derekyiga baylanıstırǵanda terbelisler amplitudasi statsionar bahaǵa shekem bir tegis artıp baradı.
2. Qattı rejim - bul rejimde terbelisler xarakteristikası jumsaq rejimde keltirilgen shártlerdi qánaatlantirmaydi. Bunday rejim 1. 3-suwretde suwretlengen. Qattı rejimde teris baylanısıw sızıǵı (1. 3-súwret) terbelisler xarakteristikasın M' hám M noqatlarda kesip ótedi. M noqat qattı dinamikalıq muvazanat noqatınan
ibarat. M' bolsa muvazanat qatań bolmaǵan muvazanat noqatı bolıp, kirisiw kernewindegi bahadan hár qanday chetlanishlar terbelislerdiń
joǵalıp ketiwine yamasa amp litude ma`nisiniń artıp ketiwine alıp keledi. Sonday etip qattı rejimli generatorlarda sunmas terbelislerdi payda etiw ushın dáslepki
0
implusli kernew bolıwı hám ol
tok
payda bolishini támiyinlewi kerek.


Sinusoidal terbelisler generatorı eki túrge bolınad i.
1. LC - tipidagi generatorlar bolıp, bunday generatorlarda teris baylanısıw shınjırı retinde chastotaǵa baylanıslı bolǵan terbelis konturı qollanıladı. Bunday
generatorlar ádetde radio chastotalı signallardı payda etiw ushın qollanilad i. 2. RC - tipidagi generatorlar. Bunday generatorlarda oń teris baylanısıw shınjırında chastotaǵa baylanıslı bolǵan RC shınjırlardan paydalanıladı. 1. 2 Fazaburuvchi RC shınjırlı generatorlar. Bunday generatorlardıń quramı dúzilisi fazanı 0 180 ge buruvchi kúsheytgishten hám faza balans shártini orınlawı ushın signaldıń fazasın 0 180 ga buruvchi oń teris baylanısıw shınjırınan ibarat boladı. Bunday generatorlarda generatsiya chastotasınan basqa chastotalarda faza balans shárti
atqarılmayda. Fazaburuvchi teris baylanısıw shınjırı s ifatida úsh zivino li RC shınjırlardan paydalanıladı. Bunday shınjırlardıń sxeması 1. 4 -a-b-su'wretlerde amplituda-chastota hám faza - chastota xarakteristikaları 1. 4 v-g-su'wretlerde
suwretlengen.


Sxeması 1. 4-a-suwretde suwretlengen shınjırdıń generatsiya chastotası hám
chastota daǵı uzatıw koefficentin tómendegi formulalardan paydalanǵan halda tabıw múmkin.

Sxeması 1. 4-b-suwretde suwretlengen shınjırdıń rezonans chastotası hám
uzatıw koefficenti tómendegi formulalardan anıqlanadı.

Joqarıda keltirilgen (1. 4) hám (1. 6 ) formulalardan usıdan ayqın boladı, fazaburuvchi
RC shınjır kórsetkish kiriwine uzatayotgan teris baylanısıw signalın keskin
azaytadı. Soǵan kóre generatorǵa amp lituda balans shárti atqarılıwı hám
terbelisler júzege keliwi ushın kúsheytgishtiń kúsheytiw koefficenti

shárt atqarılatuǵın etip tańlaw kerek. Eń ápiwayı RC
fazaburuvchi shınjırlı generatordıń sxeması 1. 5 - suwretde suwretlengen.

Sxemada kúsheytgish 1 VT tranzistorda ulıwma emitterli sxema tiykarında dúzilgen. Generatsiyalanayotgan terbelisler formasına sxema elementleriniń tásirin kemeytiw maqsetinde chastotaǵa baylanıslı bolmaǵan ámeldegi tok
boyınsha keri teris baylanısıw ámelge asırılǵan. Generator normal islewi ushın muvoffiqlashtiruvchi kaskad bolıwı kerek. Bul maqsette 2 VT ibarat
emitterli tákirarlaǵısh bolmaǵan ho lda generatordıń óz-ózinen oyanıwı júdá qıyın. cunki teris baylanısıw shınjırı k R rezistorni qısqa ulaydi., nátiyjede kúsheytgish kúsheytiw koefficenti azayadı. Ekinshiden kishi kirisiw qarsılıgı, uzatıw koefficentin azaytadı. Generatordıń generatsiya chastotasın (1. 5) formula járdeminde anıqlaw
múmkin. Eger rezistorning qarsılıgı emitterni tákirarlagichning kirisiw
qarsılıgınan júdá kishi bolsa, yaǵnıy kir R R.
Eger bul shárt atqarılmasa, generatordıń generatsiya chastotası kir R qısqa
jalǵaw tásirin esapqa alǵan ho lda tómendegi formula menen anıqlanadi.

Sonbes terbelislerdi payda etiw ushın teris baylanısıwdı
kúsheytgishtiń kúsheytiw koefficentin tómendegi formula menen anıqlanadı.

Teris baylanısıw shınjırında Vin kópirli RC generator.
Kirisiw signalın 0 360 qa buradigan eki kaskadli kúsheytgishten
paydalanilganida sinusoidal terbelis generatorın teris baylanısıw shınjırı chastotaǵa baylanıslı tórt qutbli zanjrni jalǵaw menen payda etiw múmkin. Bul shınjır generatsiya chastotasına signaldıń fazasın ózgertirmeydi. Sonday shınjırdıń
sxeması 1. 6 -a- suwretde suwretlengen bolıp, oǵan Vin ko'prigi dep ataladı. Shınjırdıń amplituda chastota hám faza chastota suwretlengen 1. 6 -v- suwretde
suwretlengen shınjırdıń generatsiya chastotası hám uzatıw koefficenti tómendegi formula menen anıqlanadı.



Eger R1=R2=R, C1=C2=C bolsa, ol halda bul formula tómendegi
kóriniske keledi 1/ (RC), 1/ 3. Generatordıń ámeldegi
tranzistorlarda dúzilgen sxeması 1. 7-suwretde suwretlengen.


1. 7-súwret. Generatordıń tranzistorlardaǵı ámeldegi sxeması
Generatsiyalanayotgan terbelislerdiń chastotası hám amplitudasi
stabilizatsiya qılıw maqsetinde
4 1,, tb e C R R elementlerinen ibarat keri teris
baylanısıw shınjırı kiritilgen. Eger keri teris baylanısıw shınjırına
termorezistor qollanbası amplitudaning stabilizatsiya qılıw effekti de artadı. Haqıyqatlıqtan da artpaqtası menen keri teris baylanısıw shınjırı tokı da artadı. Bul waqıtta termistor qiziydi, onıń qarsılıgı azayadı. Bul bolsa
uzatıw koeffitsentini asıradı. Óz gezeginde
shıǵıw kernewi ma`nisin dáslepki jaǵdayǵa qaytaradı.
Vin kópirli generatordı operatsion kúsheytgishler tiykarında da dúziw
múmkin (1. 8-súwret).

Bul generatordı dúziw prinspi aldınǵı sxemadan parq etpeydi. Oń

teris baylanısıw shınjırı operatsion kúsheytgishtiń invertermalovchi kiriwi
menen shıǵıwı arasına jalǵanǵan. Sxemadagi_ rezestorlar keri teris baylanısıw shınjırın payda etip, generatsiyalanayotgan terbelislerdiń chastota
hám amplitudalarining stabilizatsiya etedi.