|
1.2 O`zbekstanda valyuta mu`na`sebetlerin rawajlandiriw jollari
Rawajlanıp atırǵan mámleketler rawajlanǵan mámleketlerdiń pul-kredit siyasatina uqsas ekonomikalıq hám basqarıw usıllardan paydalanadı. Usınıń menen birge, bul qurallardıń olardan paydalanıwindaǵı óz-ara tásiri hám jas mámleketlerdiń pul-kredit siyasatınıń maqsetleri, sonıń menen birge, ekonomikanı muwapıqlastiriwdag`i áhmiyeti bir-birinen sezilerli dárejede parıq etedi.
Búgingi kúnde ekonomikalıq reformalar processinde Ózbekstan Respublikası húkimeti, Oraylıq bank hám basqa valyuta qadaǵalawı shólkemleri tárepinen qabıl etilgen hám belgili nátiyjelerge erisiwge múmkinshilik beretuǵın sharalar tómendegilerdi óz ishine aladı:
-pul-kredit siyasatınıń huqıqıy tiykarların jaratıw;
-valyutanı basqarıw hám tártipke salıwdıń nátiyjeli sistemasın jaratıw;
-sırt el valyutasın ekonomikalıq agentler ortasında qayta bólistiriwdiń nátiyjeli mexanizmlerin shólkemlestiriw;
-tólew balansın tártipke salıwdıń zamanagóy usılların qólla;
-birjalar hám birjadan tısqarı valyuta bazarları iskerligin jáne de jetilistiriw;
-valyuta qa`wiplerinin` aldın alıw maqsetinde naq hám naq emes formada valyuta operatsiyaların, sawda hám naq emes operatsiyalardı ámelge asırıw qaǵıydaların belgilew;
-sırt elden finanslıq támiynlew taktikasi hám strategiyasın anıqlaw;
-mámleket altın-valyuta rezervlerin nátiyjeli basqarıw;
-xalıq aralıq finans shólkemleri menen óz-ara mápli sheriklikti ámelge asırıw;
-valyuta kursti nátiyjeli tártipke salıw;
-milliy valyutanıń ishki erkin konvertatsiyasın támiyinlew.
Respublikada alıp barılıp atırǵan pul-kredit siyasatın juwmaq qılıw hám xarakteristikalaw ushın tómendegi ayriqsha táreplerdi atap ótiw zárúr:
1. Sırtqı unamsız faktorlar tásirinen qorǵaw hám ekonomikanı, sonday-aq finans-pul sistemasın milliy máplerge tiykarlanǵan halda bekkemlew ilajların kóriw;
2. Ekonomikanıń nátiyjeli hám teń haqılı tiykarda jáhán ekonomikasına qosılıwın támiyinlew;
3. Ekonomikalıq ósiw processlerin támiyinlew. Usınıń menen birge, valyuta siyasatınıń eń zárúrli wazıypası valyuta qarjları esabınan iskerlik júrgizip atırǵan sanaat kárxanaların modernizaciyalaw hám texnikalıq tárepten qayta shólkemlestiriw bolıp, olardan jańa aldıńǵı kárxanalardı qáliplestiriwde paydalanıw qosımsha bahanıń joqarı úlesin támiyinleydi.
Ózbekstan Respublikasında valyuta munasábetleriniń rawajlanıwınin` tórt dáwir bolıw múmkin:
- birinshi dáwir 1994-1996-jıllardı óz ishine aladı. Bul dáwirde milliy valyuta - sum mámilege kirgizildi hám xojalıq jurgiziwshi subektlerge sırt el valyutasında pul satip alıw múmkinshiligi berildi;
- ekinshi dáwir 1997-1999-jıllardı óz ishine aladı. Bul dáwirde tólew balansınıń ámeldegi operatsiyalarına sheklewler qoyıldı;
- úshinshi dáwir 2000-2003-jıllardı óz ishine aladı. Bul dáwirde milliy valyuta bazarın liberallastiriw baslandı;
- tórtinshi dáwir 2003-jıldan keyingi dáwir kiredi. Bul dáwirde ámeldegi tólew balansı operatsiyaları ushın sumdi shet el valyutaǵa erkin konvertatsiya qılıw engizildi hám birjadan tısqarı valyuta bazarı erkinlestirildi.
2003-jıl 15-oktyabrde Ózbekstan húkimeti XVF menen shártlesiwdiń VIII zatsına muwapıq óz moynına júklerdi aldı hám sol kúnden baslap ámeldegi operatsiyalar ushın sumdi shet el valyutaǵa erkin almastırıw ámelge asırıldı.
Tómendegi kesteden milliy valyutanıń AQSh dollarına salıstırǵanda kurstin` 1995-2019-jıllarda ózgeriwin kórip shıǵıwıńız múmkin. Bul dáwirde (25 jıldan artıq) valyuta kursi jılına ortasha 380,3 ret yamasa ortasha 1,268 ret (26,8%) o'sti. Sońǵı 2 jıl ishinde valyuta kursi ortasha 8,2 procentke ózgergen.
2001-2002-2017-jıllarda valyuta kurstin` keskin ózgeriwine mámlekettiń pul-kredit siyasatında ámelge asırılǵan revolyuciyalar sebep bolıp atır. Yaǵnıy 05.02.2000 jılda 1 AQSh dollarınıń rásmiy kursi 149,38 sumnan 231,00 sumg`a shekem (54,6%), 01.11.2001 jılda 433,70 sumnan 68,90 sumg`a shekem (57,0%), 05.09.2017 jılda asırıldı. 421,35 sumnan 8100,00 sumg`a shekem (92,4%), 24 jıl dawamında ortasha 27,4% ke o'sti.
1995-2021-jıllarda milliy valyutanıń AQSh dollarına salıstırǵanda kurstin` ózgeriwi
Sa`ne
|
Valyuta kursi, sum / AQSh dolları
|
Sa`ne
|
Valyuta kursi, sum / AQSh dolları
|
01.01.1995
|
25.00
|
01.01.2009
|
1393.00
|
01.01.1996
|
35.50
|
01.01.2010
|
1511.00
|
01.01.1997
|
55.00
|
01.01.2011
|
1640.00
|
01.01.1998
|
80.17
|
01.01.2012
|
1795.00
|
01.01.1999
|
110.00
|
01.01.2013
|
1985.46
|
01.01.2000
|
140.00
|
01.01.2014
|
2202.20
|
01.01.2001
|
325.00
|
01.01.2015
|
2422.40
|
01.01.2002
|
688.00
|
01.01.2016
|
2809.98
|
01.01.2003
|
970.00
|
01.01.2017
|
3231.48
|
01.01.2004
|
980.00
|
01.01.2018
|
8120.07
|
01.01.2005
|
1058.00
|
01.01.2019
|
8339.55
|
01.01.2006
|
1180.00
|
01.01.2020
|
9507.56
|
01.01.2007
|
1240.00
|
01.01.2021
|
10476.92
|
01.01.2008
|
1290.00
|
|
|
Valyuta munasábetlerin tártipke salıw sheńberindegi zárúrli máselelerden biri bul tólew balansın teń salmaqlılıqlastırıw máselesi bolıp tabıladı. 2010-2019-jıllarda Ózbekstan Respublikasınıń sırtqı sawda balansı unamlı edi. Nátiyjede bul dáwirlerde tólew balansı defitsitsiz támiyinlendi.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki tárepinen alıp barılıp atırǵan pul-kredit siyasatı inflyatsiyag`a qarsı siyasat júrgiziw, tólewler hám esap-kitaplar sistemasın jetilistiriw arqalı milliy valyutanıń tólew qábiletin kúsheytiwge qaratılǵan. Valyuta kursinin` turaqlılıǵın inflyatsiyani basqarıwda zárúrli rol oynaydı. Korrelyatsion analiz nátiyjesinde olardıń óz-ara baylanıslılıǵın anıqlawımız múmkin.
Milliy valyutanıń basqa valyutalarda erkin aylanıwına erisiw ekonomikanıń strukturalıq qayta dúzilisin támiyinlewdi, sırtqı ekonomikalıq iskerlikti keńeytiwdi hám pul-kredit hám valyuta siyasatın jetilistiriwdi talap etedi. Pul-kredit siyasatın nátiyjeli aparıw ushın, áwele, milliy valyutanıń turaqlılıǵın támiyinlew zárúr. Sonıń menen birge, búgingi kúnniń áhmiyetli máselelerinen biri bul eksport potencialın asırıw bolıp tabıladı, sol sebepli valyuta tu`siminin` kóbeyiwi gúzetilip atır.
Pul-kredit munasábetlerin jetilistiriw nátiyjesinde pul sisteması jáne onı ámelge asırıw sezilerli dárejede erkinlestirildi. Atap aytqanda, biz ámeldegi xalıq aralıq operatsiyalar ushın erkin konvertatsiyanı támiyinlew, birja hám birjadan tısqarı valyuta bazarların jetilistiriw, valyuta aldı -satti proceduraların ápiwayılastırıw, olardıń kólemin sazlaw hám valyuta sheklewlerin bıykarlaw tuwrısında sóylesip atırmız.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
