|
-xalıq aralıq kapital hám finans munasábetlerideg`i jaǵdaylardı analiz qılıw;
-pul-kredit salasında xalıq aralıq sheriklikke kómek beriw;
-valyutalar kursi turaqlılıǵına járdem beriw;
-esap-kitaplar hám valyuta sheklewlerin tamamlaw ushın kóp tárepleme sistemanı jaratılıwina kómeklesiw;
-jarlılıq dárejesin tamamlawda húkimetke usınıs hám kómek beriw.
Xalıq aralıq valyuta fondinin` búgingi kúndegi finanslıq rezervleri shólkemge aǵza 189 mámlekettiń aǵzalıq haqisinin` ornına qáliplestirilip atır. Házirde Xalıq aralıq valyuta fondinin` finanslıq rezervleri kólemi derlik 300 milliard dollarǵa jaqın. Aǵzalıq haqi aǵza mámleketler ekonomikasınıń salıstırmalı kóleminden kelip shıǵıp belgilenedi. Mısal ushın, AQShtinq Xalıq aralıq valyuta fondina tóleytuǵın kvotası eń joqarı — 58 milliard dollardı quraydı. Eń kem kvota tóliytuǵın mámleket Tuvalu bolıp, onıń moynına 2,5 million dollar tuwrı keledi. Xalıq aralıq valyuta fondı Ózbekstanǵa belgilegen kvota 551,2 million SDR bolıp, shama menen 60 mıń dollar bahaǵa iye.
Xalıq aralıq valyuta fondı aǵza mámleketlerdiń tólew boyınsha qıyınshılıqqa dus kelgen mámleketlerine qısqa múddetli kreditler usınıs etedi.
Xalıq aralıq valyuta fondinin` “siyasiy oyınlari” shetten qaraǵanda, Xalıq aralıq valyuta fondı ekonomikalıq máselelerge dus kiyatırǵan mámleketlerge paydalı derek retinde kórinedi. Sebebi ol aqshaǵa mútáj mámleketlerge óz ekonomikasın tiklep alıw, ishki rawajlanıw ushın múmkinshilik retinde járdem berip atırǵan finans deregi sıyaqlı. Másele bolsa tiykarınan da usı shólkem sonday principlerge súyenedi yamasa joq ekenliginde. Mısal ushın, Somalidi alsaq 1980-jılı Xalıq aralıq valyuta fondı Somalig`a 150 million dollar muǵdarında kredit berdi. Húkimet XVF belgilegen reformalardı ámelge asırıwına qaramay, nátiyje bo'lmadi. Daslep, Somali ekonomikası, keyininen mámleket bankrot boldı. Puqaralar urısı basladı. Nátiyjede, mámleket bir neshe bólekke bolınıp ketti. Somali dúnyanıń eń qáwipli jerlerınen birine aylandı.
Sudan. 1982-jılda XVFtan Sudan kómek soradı. XVF bolsa ekonomikalıq reformalar aparıw ushın 260 million dollar qarız berdi. Sudan húkimeti ekonomikalıq reformalar ótkeriwge urındı. Biraq bul reformalar siyasiy krizisqa alıp keldi. Sudan qublanida qozg'alan baslandı. Arqa hám qubla respublikada as-Sudan mámleketleri payda boldı. Sudan elege shekem XVFna qarız to`lep kelip atır. Waqtında tólenbegen qarızlar qosılıp, házirde XVF aldındaǵı qarızı 1,5 milliard dollarǵa jaqınlasıp qaldı. Meksika 1982-jılda Meksika da XVFdan 3,4 milliard AQSh dolları muǵdarında qarız aldı. Neft bahaları túsip ketiwi nátiyjesinde Meksika XVF ilgeri súrgen shártlerdi atqara almay qaldı. Mámleket krizisqa júz tutdi.
Házirde Meksikanıń finans siyasatı Xalıq aralıq valyuta fondı tárepinen qadaǵalaw etilip atır. Fond Meksikaǵa bergen qarızları ornına mámleketten 45 milliard dollar alıp shıǵıp ketti. Meksikada narkokartellar tásiri jayildi hám húkimran bolıp qaldı. Ruanda. 1989-jılı Ruanda qurǵaqlıq sebepli Xalıq aralıq valyuta fondinan qarız aldı. XVF qarız ornına Ruanda húkimetine fermerlerdi qollaw siyasatınan waz keshiw hám milliy valyuta Ruanda frankin devalvatsiya qılıwdı talap etti. Nátiyjede, mámlekette puqaralar urısı kelip shıqtı hám urıs nátiyjesinde 2 millionnan artıq adam qaytıs boldı yamasa izsiz ketti. Biraq bul Xalıq aralıq valyuta fondinan alınǵan kreditler mámleketlerde siyasiy hám ekonomikalıq krizistı keltirip shıǵaradı degeni emes. Sebebi joqarıdaǵı mámleketlerde siyasiy húkimet iyelerinde finanslıq bilim hám dárejediń jetispewi nátiyjesinde usı qanlı hám xor-zar hádiyseler júz bergen de bolıwı múmkin.
Mámleketlerdiń kredit alıwı ápiwayı adamlardıń kredit alıw procesine uqsaydı. Shaxs tutınıw krediti alıp, onı jumsap jiberse, ol alǵan kredit shaxstıń aldında taǵı kóbirek qarızǵa batıw sıyaqlı bas awrıwın júzege keltiredi. Bir tereń jawilip, ekinshi tereń júzege keledi. Tap sonday jaǵday joqarıda mısal keltirilgen mámleketlerde de júz boldı.
Tiykarǵı temaǵa qaytamız, házirde Xalıq aralıq valyuta fondı aldında qarızdarlardıń joqarı qatarında Gretsiya — 12,8 milliard dollar, Ukraina — 11,93 milliard dollar, Portugaliya — 5,4 milliard dollar turıptı. Xalıq aralıq valyuta fondı direktorı Kristallina Georgiyevanin` aytqan maǵlıwmatlarına kóre, búginde dúnya jámiyetshiliginiń qarızdarlıǵı 188 trillion AQSh dollarına jetip, dúnya óndirisiniń shama menen 230 % i uyımlastırıp atır. Rawajlanagan mámleketlerde mámleket qarızları Ekinshi jáhán urısınan berli gúzetilmegen jaǵdayda. Bul bolsa búginde dúnyanıń hár bir 8 adamı kredit esabına kún ko'rip atir degeni.
Xalıq aralıq valyuta fondı haqqında qızıqlı maǵlıwmatlar
Xalıq aralıq valyuta fondinin` bas rezidenciyası Vashingtonda jaylasqan. AQSh Xalıq aralıq valyuta fondı rezervin jaratıp atırǵan shólkemdegi kúshli tásirge iye mámleket. 2019-jılda Argentina Xalıq aralıq valyuta fondinan aldın alınǵan qarızlardan tısqarı 50 milliard dollar qarız aldı. Ekspertlerdin` oylawinsha bul Argentinadaǵı ekonomikalıq hám finanslıq jaǵdaydı jáne de keskinlashtiriwi múmkin. Argentinanıń burınǵı prezidenti Maurisio Makrinin` Xalıq aralıq valyuta fondinan náwbettegi tranzaksiyani qabıl qılıp alıwı mámleketti náwbettegi qarızg`a batırdı, xalıq ushın qandayda bir bir jeńillik alıp kelmedi.
Prezident Makrinin` ornın iyelegen Alberto Fernandes áyne waqıtta Xalıq aralıq valyuta fondı aldındaǵı minnetlemelerin mámleket defolt jaǵdayınan shıǵıp ketpegenshe atqarmasligi haqqında sóylep atır. Bul bolsa Xalıq aralıq valyuta fondina aǵza mámleketler aldında qolaysız jaǵdayǵa qoyıp atır. Argentinadan órnek alıp Ukraina, Gretsiya da sonday jol tutatuǵın bolsa, shólkemdiń xalıq aralıq subyekti retinde abırayına ziyan jetkiziw múmkinshiligı bar.
Ózbekstan hám Xalıq aralıq valyuta fondı munasábetleri qanday?
Ózbekstan Xalıq aralıq valyuta fondı shólkemine 1992-jıldıń 21-Sentabrinde aǵza bolǵan. Sol dáwirden berli rásmiy túrde Ózbekstan usı shólkemdiń aǵzası retinde ǵárezsizliktiń dáslepki dáwirlerinde Xalıq aralıq valyuta fondinin` finanslasiwi esabına bir qatar reformalardı ámelge asırǵan bolsa-da, 2001-jılǵa kelip fond Ózbekstandaǵı wákilxanası iskerligin toqtatıwıǵa shekem alıp keldi. Sebebi bolsa paxta óniminiń jetkilikli dárejede bolmaǵanı nátiyjesinde Karimov dáwiri siyasatı sumnin` erkin konvertatsiya etiliwin basım astında qaldırǵanı dep bahalandı.
Bul bolsa Ózbekstanda valyutanıń “qara bazarin” júzege keltirdi. Ayırım ónimlerge talap astı, olar sawda dúkanları dúkandaǵı taxtalarınan alıp taslandı. Xalıq aralıq valyuta fondı wákili Kristofer Rozenberg shólkem usı mámleketler menen baylanısti toqtatip atirg`anin tiykar etip Karimov rejimi Xalıq aralıq valyuta fondı talapların izbe-iz túrde buzip kiyatırǵanlıqta aypladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
