Kurs ishi reja: Kirish

Metateza (yoki inversiya) hodisasi tovushlar yoki bo‘‘inlarning so‘z tarkibida o‘zaro o‘rin almashishi bilan izohlanadi. Ba`zan so‘zda yonma-yon kelgan tovushlarning o‘zaro o‘rin almashinuvi inversiya deb, aksincha, bir-biridan uzoq bo‘lgan tovushlarning o‘zaro almashinuvi metateza deb yuritiladi. Bu hodisa ko‘proq o’zaki nutqda uchraydi: mramor (marmar), tuproq (turpoq), yom’ir (yo’mir), tuxfa (tufxa), supra (surpa) kabi.
Diereza (yoki tushurib qoldirmoq) hodisasi undosh tovush-larni talaffuzdan tushurib qoldirish bilan izohlanadi: (Toshkent shevasida) go‘sht (go‘sh), rest (ros), surtmoq (surmoq), tandir (tanir) kabi. Agar bir xil yoki o‘xshash bo‘‘inlardan biri tushirib qoldirilsa, gaplologiya deyiladi. Masalan, morfofonologiya so‘zi o‘rnida morfonologiya, sari’ yo’ o‘rnida saryo’ kabi.
So‘zga tovushni qo‘shib aytish epenteza deyiladi: nonko‘r (nonga ko‘r), ishqiboz kabi.
So‘zning boshlan’ich qismiga tovushlarni qo‘shib aytilsa, proteza deyiladi. Turkiy tillarda, xususan o‘zbek tilida (o’zaki nutqda) rus tilidan kirgan so‘z boshida kelgan undosh tovushlar birikmasi oldidan (i), (u) unlilarini qo‘shib aytish protezaga misoldir: stantsiya (istansa, istansiya), stol (ustol), stul (ustul), spravka (ispravka) kabi.
CHet tilidan kirgan so‘zlardagi tovushlarni ona tilidagi tovushlar bilan almashtirib talaffuz qilish substitutsiya deyiladi. Odatda, ona tilida bo‘lmagan chet tilidagi tovushni ko‘proq almashtiriladi. Biroq chet tilidagi tovushga o‘xshashroq tovush ona tilida boiishiga qaramay, uni almashtirish hollari ko‘p uchraydi. CHunki har bir til o‘zining alohida tovush sistemasiga ega va undagi tovushlar boshqa tilda qaytarilishi mumkin emas. Bunday tovushlar substitutsiyasi hodisasi atoqli otlarda juda ko‘p uchraydi: nemischa: Vebster - Uebster, Isaak - Isaak, lotincha: Teodor - Feodor (Fyodr), inglizcha: Tomas - Tomas kabilar.
Tovushlarning almashuvi. YUqoridagi tovushlar almashuvi ikki yoki undan ortiq tiUarda uchraydi. Bir tildagi so‘zlarning har xil formalarida ham tovushlar almashuvi ro‘y beradi. Bunday tovushlar almashuvi alternatsiya deb ham yuritiladi. Almashinuvchi tovushlarni esa, alternantlar deyiladi. Tovushlar almashinuvining turli morfe-malardagi xususiyatlarini morfonologiya o‘rganadi.
Tovushlarning almashinuvi ikki xil bo‘ladi: fonetik (pozitsion) va ta-rixiy. Fonetik almashuv deb tilning hozirgi talaffuz normasiga asosan ro‘y beravchi alternatsiyaga aytiladi. Bunday almashuv tovushlarning o‘rniga bo’liq bo‘lib, ma`lum holatda uchraydi.
1.Chet tilidan o‘tgan so‘zlarning bunday berilishi transliteratsiya deyiladi. Bu haqda keyinroq to‘xtaladi. Masalan: sez - seskanmoq, uyqu - uy’onmoq, sariq - sar’aymoq, bilak - bilagi kabi. Tovushlar almashuvi slavyan tillarida, ayniqsa rus tilida juda ko‘p uchraydi. Masalan, rus tilidagi ot - prefiksi sakkiz xil talaffuz qilinadi: otpusk (otpusk), otzov (odzuf), otxod (atxot). otgadat’ (adgadat), ottesnit’ (attisnit), otsepit’ (atsepit), ottepel’ (olttepel), otdelit’ (atdelit). Ularning har biri fonetik holatiga bo’liq: yumshoq undosh (f), (d) undoshlaridan oldin keladi: affrikatlar (s) dan oldin, (o) ur’uli holatda, (a) ur’usiz holatda va hokazo [Bulanin L. L. Fonetika sovremennogo russkogo yazika. M., 1970, s. 129].
Ingliz tilida ham yuqoridagiga o‘xshash tovushlar almashuvi kuzatiladi. Masalan, otlardagi ko‘plik qo‘shimchasi -s otning birlik shaklida u tamomlangan undosh yoki unli tovushning artikulyatsion-akustik xususiyatiga ko‘ra har xil talaffuz etiladi: jarangsiz undoshdan keyin /s/, sir’aluvchi undoshlardan keyin /-iz/ va jarangli tovushga tugagan so‘zlarda /z/ talaffuz etiladi maps /mepiz/ - "xaritalar", box /bokiz/ - "qutilar", beds /bedz/ "krovatlar" kabi. Bu tovush almashinuvlarida assimila-tsiya muhim ahamiyatga ega.
Ba`zi tovushlar almashinuvi tarixiy faktlar asosida tasdiqla-nishi mumkin. SHu sababli ularni tarixiy tovush almashinuvlari deyiladi. O‘zbek tilidagi ba`zi affikslar tarixiy jihatdan har xil bo‘lgan: -gil, -’il, -qil, -kil, -gali, -’ali, -kali, -qali shaklida yozilgan va shunday talaffuz etilgan g-k-q tovushlari almashinuvi ana shunday tarixiy jihatdan shakllangan alternatsiyaga kiradi.
Rus tilidagi k-ch tovush almashinuvi (masalan, ruka-ruchka so‘zlarida) undoshlardan keyin kelgan til oldi unlisining ta`siri-da bo‘lgan. Aslida sifatlarning suffiksi -`n bo‘lgan. Ruch- fonetik holatiga bo’liq bo‘lmay qolgan va k-ch almashinuvi pozitsion bo’liqlikdan chiqib, tarixiy bo‘lib qolgan. SHu sababli uni hozirgi rus adabiy tili talaffuz normasi yordamida tushuntirish mumkin emas [Bulanin L. L. Fonetika sovremennogo russkogo yazika. M., 1970, s. 132-133].
Ingliz tilida so‘zlarning o‘zagida kelgan unlilarning almashuvi birqancha feql shakllarini yasashda qo‘llanadi va tarixiy assimilatsiyaga misol bo‘la oladi: /i: /e/ e/ - feed, fed, fed - "boqmoq" (/i: /e/ e/ — feed, fed, fed — "boqmoq"), /i: /l/ /l/ - vin, von, von (win, won, won) - "yutmoq (o‘yinni)" kabi.
Tovushlar almashuvi natijasida so‘z turkumlari, so‘zlarning grammatik shakllari va boshqalarni farqlash mumkin. Tovushlar almashuvi faqat adabiy tilga xos bo‘lmay, balki shevalarda juda ko‘p uchraydi. Xususan, a/ e, i /e tovushlar almashuvi turkiy tillari shevalarida otlarning ko‘plik affikslarida uchraydi. O‘zbek tili va uning shevalarida bunday tovush almashuvi quyidagicha bo‘ladi: adabiy tilda: otlar - itlar; o‘zbek shevalarida: atlar - iytlar / iytlar, atlar - itlar /itler, etler; qozoq tilida: attar - iytter.
Fonetik va tarixiy almashuvlari o‘rtasidagi o‘xshashlik ularning har ikkisi ham morfologik funksiyani bajarishida ko‘rinadi. Biroq fonetik tovush almashuvi tilning hozirgi talaffuz normasi bilan bogiiq bo‘lsa, tarixiy tovush almashuvi bunday xususiyatga ega emas.

Xulosa
Ingliz tilidagi so'zlarning rus tilida tarqalishi juda katta va har bir kishi har kuni ulardan ma'lum miqdorda foydalanadi, degan xulosaga kelishimiz mumkin. Demak, o‘zini madaniyatli inson sifatida his qilish, ham yurtimizdagi, ham xorijdagi zamondoshlar bilan to‘la-to‘kis muloqot qila olish, do‘konlar vitrinalaridagi, savdo yorliqlari va yorliqlari, reklama, yo‘riqnomalardagi atrofimizdagi yozuvlarni tushunish uchun ingliz tilini o‘rganishga arziydi. .
Xulosa o‘rnida men ba’zi yurtdoshlarimiz – tilshunoslar, filologlar, keksa avlod vakillarining rus tilidagi anglikizmlarning tarqalishiga salbiy, xolis munosabati masalasiga ham to‘xtalib o‘tmoqchiman. Ruscha so'zning qadrsizlanishiga olib kelishi mumkin bo'lgan kuchli qarzlar oqimi haqida jiddiy xavotirlar bildirilmoqda.
Ular bu yo'l bilan nafaqat ingliz tilini bilish darajasini oshirishga, balki ushbu yangi axborot kanali orqali eng ko'p odamlarni jalb qilishga intilayotgan ayrim tashkilotlarning ongli, maqsadli faoliyati haqida gapiradilar. qadriyatlar tizimi va ular targ'ib qilayotgan dunyoqarash. Robert Fillipson "Lingvistik imperializm" asarida Ikkinchi jahon urushidan keyin ingliz tilini siyosiy maqsadlarda ommalashtirish bo'yicha Amerika va Britaniyaning yashirin qo'shma rejasi borligini ta'kidlaydi. Va bugungi kunda, ayniqsa Qo'shma Shtatlar, dunyoni o'z naqshlari bo'yicha qayta qurishga, boshqa mamlakatlar uchun ma'naviy hokimiyatga aylanishga intilmoqda. Shuningdek, 20-asrning ikkinchi yarmidagi eng muhim Britaniya hujjatlaridan biri bo'lgan Drogheda hisobotidan parcha keltirishingiz mumkin. tashqi siyosat quyidagi qatorlar bilan:
“Britaniya Kengashining faoliyati, ayniqsa, ingliz tilining Osiyoda keng tarqalishi kelajakda boshqa mamlakatlardagi savdo-sotiqlarimiz uchun juda foydali boʻlishiga shubha qilmaymiz. (...) Ingliz tilini bilish, o'z navbatida, ingliz tilidagi kitoblarni o'qish, inglizlar bilan muloqot qilish, ularning hayoti yoki uning ayrim individual jihatlarini o'rganishga qiziqishning oshishiga yordam beradi. (...) Buyuk Britaniya va qaram davlatlar o'rtasidagi tushunish rishtalarini mustahkamlash kerak.
Lekin, eng avvalo, til o‘zini-o‘zi rivojlantiruvchi mexanizm bo‘lib, o‘zini o‘zi tozalay oladi, ortiqcha, keraksiz narsalardan xalos bo‘ladi.
Ikkinchidan, haqiqatni ko'z bilan ko'ra bilish kerak. Fan va texnikaning rivojlanishi bilan yangi hodisalar, ob'ektlar, tushunchalarni bildirish uchun yangi so'zlar talab qilinadi. Taqiqlar yoki salbiy munosabat taraqqiyotni to'xtata olmaydi, xuddi siz xalqlarga majburlab, keraksiz xorijiy so'zlarni ishlatishga majbur qila olmaysiz. Agar kontseptsiya inson faoliyatining muhim sohalariga ta'sir etsa, bu tushunchani bildiruvchi so'z tabiiy ravishda qo'llaniladi.
O‘z-o‘zidan ma’lumki, u yoki bu ixtiro yoki innovatsiya nomi ularning kashfiyotchilarining ona tilida berilgan. Axborot texnologiyalari, sport, moda, musiqa sohalarida muvaffaqiyat qozongan inglizlar va amerikaliklar shunday bo'ldi, shuning uchun boshqa tillarda so'zlashuvchilar ingliz tilini katta miqdorda o'rganishlari kerak. O‘z yurtining haqiqiy vatanparvarlari begona so‘zlarga havas qilmaydi, tanqid qilmaydi, taqiqlamaydi, balki mamlakat hayotini yanada yaxshilashga intiladi, o‘z ixtirolarini o‘z ona tilida yaratadi, yaratadi, ixtiro qiladi va nomlaydi.