Kурс иши мавзу: Замонавий босқичда психологиянинг бошқа фанлар билан алоқаси

Трансперсонал психология ХХ асрнинг 60 йилларида кўплаб таниқли психологлар ва психиатрларнинг тадқиқотлари асосида шаклланган, аммо бу йўналишнинг шубҳасиз етакчиси Станислав Грофф³². Трансперсонал психология биринчи маротаба инсон психологиясини ҳаётнинг шахсийгача бўлган даврини, яъни танадан ташқари руҳий мавжудотнинг интраутерин ва олдинги циклини ҳисобга олган ҳолда кенг миқёсли тадқиқотлар олиб боради.³³ Учала давр ҳам маълум бир шахснинг ягона цикли сифатида тақдим этилади, бу ер юзидаги одамнинг ижобий ёки салбий тўқнашувларини аввалгига қараганда анча юқори нуқтадан кўриб чиқишга имкон беради. Трансперсонал психология онгни кенг кўламдаги спектрида ўрганади: кўп ўлчовли мавжудотдаги онг ҳолатларининг кўплиги, онгнинг юқори ҳолатлари, парапсихологик ҳодисалар, мета-эҳтиёжлар ва мета-қадриятлар. Шунга кўра, илгари илм-фан нуқтаи назаридан қабул қилинмайдиган терапевтик усуллар қўлланилади: медитация, ҳолотропик нафас олиш, фаол тасаввур, диний ва мистик тажриба, онгнинг ўзгарган ҳолатлари. Шахсий ўсиш, гиёҳвандлик, алкоголизм, ўз жонига қасд қилиш тенденциялари, психоз ва неврозларни даволаш бўйича тренингларда трансперсонал ёндашув маънавий инқирознинг навлари сифатида алоҳида аҳамиятга эга. Трансперсонал психология инсон ҳаётидаги баъзи бир дақиқаларни таъкидлайди, улар руҳий инқироз деб аталади ва шахснинг ўзгариши инқирозга айланади. Афсуски, замонавий психиатрия бундай эпизодларни психиатрик касаллик билан чалкаштириб юборади ва уларни бостириш учун стандарт психиатрия процедуралари ва дори-дармонларидан фойдаланади. Бироқ, бундай инқирозни даволаш учун энг катта имконият деб биладиган муқобил ёндашув мавжуд - бу ерда трансперсонал психология энг самарали ҳисобланади.
Онтопсихология йўналишини ХХ асрнинг 70 йилларида психология, социология, илоҳиёт ва фалсафа доктори, профессор А. Менегетти яратган.³⁴ Онтопсихология "Руҳ борлиги тўғрисида таълим" (юнонча) деб таржима қилинган. Онтопсихологиянинг илмий интизом сифатида мутлақ янгилиги ва мураккаблиги шундан иборатки, ушбу билим соҳаси айнан замонавий инсон ўзининг тарихий ривожланиши натижасида йўқолган нарсаларга тегишли. Бугунги кунда кўпчилик бизда мавжуд бўлган, биздан олдин туғилган ва ундан кейин ҳам мавжуд бўлган нарсанинг борлигига шубҳа қилмайди. Худди шу тарзда, инсон танасининг катталиги ва индивидуал онг макони билан чекланган мавжудот эмас, балки очиқ кўп ўлчовли фикрловчи моддадир.
Онтопсихология инсон руҳиятининг энг асосий қатламларини ўрганиб, фақат умумий маълумотларни етказа олади ва ҳар бир инсон ҳаёти билан бирга кечадиган долзарб муаммоларни ҳал қилишга қодир эмаслигига ишониш нотўғри бўлар эди. Аксинча, онтотерапия техникаси амалий психология соҳасида ниҳоятда самарали. Психологиянинг бошқа соҳалари билан таққослаганда чуқурроқ таҳлил қилиш муаммоларни илдизидан йўқ қилишга ва шунга мос равишда бутун юқори психологик тузилманинг тўлиқ тикланишига олиб келади. Бошқа мактаблар сингари, онтопсихология функционал бўлмаган мижозлар билан ишлайди. Бундан ташқари, онтопсихология, бошқа мактаблардан фарқли ўлароқ, фаровон мижозлар - ишбилармонлар, сиёсатчилар, санъат ва фан одамлари билан интуитивлик ва ижод захираларини очиш орқали уларни юқори даражаларга олиб чиқиш нуқтаи назаридан ишлаш учун зарур билимларга эга. Онтопсихология сўнгги ўрганилмаган майдонни тўлдирди - бу руҳнинг муҳим субъективлиги ва, албатта, бутун психология фанининг асоси бўлди.
Коучинг - ХХ асрнинг 80 йилларида шаклланган.³⁵ Психология, фалсафа, спорт ва менежмент чорраҳасидаги ўқув консепцияси. Дастлаб коучинг фақат бизнес майдонига йўналтирилган бўлса, ҳозирда деярли барча ижтимоий гуруҳлар учун муваффақиятли қўлланилмоқда. Коучинг машғулот йўналишлари қаторига киритилган, аммо аслида бу норасмий машғулотлардир. Мураббийлик методологияси мураббий ва мижоз-ўйинчи ўртасидаги психологик (тўлиқ тушунилмаган) ўзаро таъсир натижасида инсоннинг дастлаб мавжуд бўлган ички потенциалини блокдан чиқаришга асосланган. Энг машҳур машғулотларнинг кўплаб таърифлари мавжуд: 1. Коучинг - бу суҳбатлашиш ва хулқ-атвор орқали инсоннинг керакли мақсадлар сари қониқарли тарзда ҳаракатланишини осонлаштирадиган муҳит яратиш санъати. 2. Коучинг - бу мураббий томонидан мижоз шахсини ҳар томонлама ривожлантириш учун шароит яратиш жараёни. 3. Коучинг - бу бошқа одамнинг ишлаши, ўрганиши ва ривожланишига ҳисса қўшиш санъати. (Майлз Дауни, самарали коучинг). 4. Коучинг - бу одамлар ҳаётида, мартаба, бизнес ёки жамоат ишларида ажойиб натижаларга эришишда ёрдам берадиган доимий муносабатлардир. Коучинг орқали мижозлар ўз билимларини кенгайтирадилар, ҳаётларининг самарадорлиги ва сифатини оширадилар. 5. Коучинг - бу максимал даражада самарали натижага эришиш учун ривожланиш жараёни иштирокчиларининг биргаликдаги ижтимоий, шахсий ва ижодий салоҳиятини рўёбга чиқариш тизими.
Коучингнинг тўртта асосий босқичи: мақсадларни белгилаш, ҳақиқатни текшириш, эришиш йўлларини қуриш ва аслида ютуқ (бу ҳам ирода босқичи деб аталади). Коучинг ва барча турдаги консалтинг ўртасидаги фарқ мижознинг ўз имкониятларини амалга ошириш учун гаровдир.
Коучинг - бу жуда самарали машғулот, бунинг натижасида мижоз ўзгарувчан муҳитда самарали ҳаракат қилиш қобилиятини олади. Аммо шуни ёдда тутиш керакки, мижоз-ўйинчи онгининг очилиши фикрлаш ва қарор қабул қилишнинг бутун мураккаб ва кўп ўлчовли тузилишидан анча чекланган соҳада содир бўлади. Барча Коучинг марказида қуйидаги принцип ётади: мижоз ўзи жавобларни билади ёки топиши мумкин. Коучинг нуқтаи назаридан, мижозда тузатилиши керак бўлган камчиликлар йўқ. Мураббийнинг жавоблари йўқ; унинг саволлари бор. Мураббий ёрдамида ичкарига қараб, одам ўзини, кучли ва заиф томонларини билишини англаб этади. У нимани хоҳлашини, нимадан қўрқишини, нимага туртки бераётганини ва нимани тўхтатиб туришини, унинг мақсадлари ва қарашлари нима эканлигини ва қаэрда имкониятларни бой бераётганини тушуна бошлайди.

ХУЛОСА
XXI асрнинг остонасида замонавий психологияда озгина тушкунлик ҳолати қамраб олди. Таниқли олим Н.Н.Ланге ўтган асрнинг охиридаги психологияни образли равишда таққослаган. Йигирманчи аср психологиясида уларнинг шаҳарлари, психологик мамлакатлари, қитъалари туғилди. Баъзилар психоанализ юртида, бошқалари - бихевиоризм, гештальт психология, когнитив ва гуманистик психология қитъаларида яшайдилар.Бу психологик шаҳар, қитьаларда психологиянинг замонавий кўринишларининг ўзига хос тармоқлари шаклланди дейиш мумкин.
Психология тарихини ўрганиб, M.Г. Ярошевский баъзи психологик мактаблар ва тенденциялар қулаши сабабларини таҳлил қилишга ўтди. Шу билан бирга, уларнинг яратувчилари тадқиқотчилар учун нисбатан изоляция қилинган, аниқ устуворликка, психологик ҳодисага (масалан, бихевиоризм ўз қарашларини хулқ-атворга, ҳаракатга асослаган; гештальт психология – фигура - образ ва ҳк) қаратилган. Шундай қилиб, “психологик воқелик таркибида улар биргина ўзгармас «универсал» ни ажратиб кўрсатдилар, бу эса унинг барча тармоқларида мос келадиган назарияни қуриш учун асос бўлди. Ҳозиргача умумий психологик назарияларнинг бирортаси ўзини тўлиқ психологик билимлар ва уни эгаллаш шартлари билан боғлиқ ҳолда ҳақиқатан ҳам умумий бўлган назария деб эълон қила олмас эди. Назарий психология дастлаб келажакда худди шундай илмий билимлар тизимини барпо этишга қаратилган”.
Орлов А.Б фикрига кўра, Психологиянинг мустақил фан сифатида ривожланиши, билимларнинг ихтисослашуви ҳозирги кунда психологларнинг ўзига хос руҳий жараёнлар ва ҳолатлар, функциялар ва механизмлар тўғрисида жуда кўп нарсаларни билишларига олиб келди, аммо шахсга келганда унинг ўзи ҳақида жуда оз нарсани билишга замин яратмоқда.
Мавзу тузилишини аналитик равишда парчалаб, психология жуда кўп ўзига хос, хусусий ҳодисаларни ўрганиб чиқди ва тавсифлади. Бироқ, шуни кўрсатдики, тушунтириш тамойилларининг ҳеч бири, психологлар томонидан инсон психикасини бундай табиий ўрганиш жараёнида: «ассоциация» ва «либидо» дан «гештальт» ва «объектив фаолият» га қадар тузилган умумлашмалар, турли хил илмий маълумотларни сиғдира олади, турлича «психологик фан биносининг тикувларини» бирлаштира олмайди (А. Н. Леонтъев). Назариётчиларнинг барча саъй-ҳаракатларига қарамай, психология том маънода ўз билимига ғарқ бўлишда давом этмоқда, хусусий билимдан умумий билимга, қисман одамнинг феноменология текислигидан унинг моҳиятининг онтология текислигига қадар кашфиёт қила олмайди. "
Ушбу ишнинг асосий мақсади мавзуни - замонавий психология ривожланишининг янги тенденциялари ва йўналишларини очиб бериш, шунингдек замонавий психологиянинг ҳолати, унинг янги йўналишлари ва вазифалари, ривожланиш тенденциялари билан боғлиқ саволларни кўриб чиқиш ва очиб бериш эди. Психология ва психологик амалиёт йўналишлари ҳозирги даврда турли тармоқ-соҳаларда кенг қўлланилмоқда.
Шундай қилиб, ушбу масалалар бўйича кўплаб манбалар ва адабиётларни ўрганиш жараёнида ушбу иш доирасида ушбу жуда кичик шарҳда замонавий психология ва амалиётнинг асосий йўналишлари аниқланди. Бу йўналишлар кичик эмас ва бу йўналишларнинг барчаси жуда хилма-хилдир, бунда иккала классик усул ҳам қўлланилади, шунингдек янги йўналишлар ва ўзгаришлар эски классик мактаб таълимотларидан келиб чиқиб, уларнинг ғояларини такомиллаштирган ҳолда ривожлантирмоқда. Ва албатта, замонавий психологиянинг барча усулларининг мақсади, моҳияти, ғояси ва йўналиши инсоннинг психологик, психофизик, психо-эмоционал ҳолатларини ўрганиш ва бу ҳаётий жараёнларнинг барчасини нормаллаштиришда шахсга ёрдам беришдир. Бир сўз билан айтганда, ўзи ва атрофдаги дунё (атроф-муҳит) билан уйғунликда баркамол шахсни, “комил инсон” ни янгидан яратишдир. Бундан ташқари, ҳар бир психолог мижозлари билан муваффақиятга эришиш учун барча мактабларнинг билимларини бирлаштирса ва амалий психологиянинг кўплаб усулларини ўзлаштирса, бу ҳақиқатан ҳам идеал бўлади.