|
Психоанализ - ХХ аср бошларида З. Фрейд асос солган замонавий психологиядаги йўналиш.12 Ушбу йўналишнинг асосий аҳамияти либидо динамикасини ўрганишга қаратилган (Кўпинча, либидо фақат жинсий соҳада камаяди. Бу унчалик тўғри эмас. Фрейдга кўра Либидо - бу руҳий энергиянинг универсал имкониятидир завқ келтирадиган ҳар қандай ҳаракатлар - бу ижодкорлик, эстетика, иш, спорт, жинсий алоқа бўлиши мумкин). Энг муҳими, ҳаётнинг болалик даври бўлиб, унда энг кўп цензураланган муносабатлар соҳаси бўлган жинсий хулқ-атвор стереотиплари шаклланади. Айнан болалик даврида ҳар бир инсоннинг онги ахлоқий меъёрлар ва инстинктив мотивлар ўртасидаги эримайдиган қарама-қаршиликларга дуч келади, натижада «тақиқланганлар» сурилиб, ижтимоий, оилавий, диний ахлоққа устунлик берилади, яъни унинг табиий табиати катталар ваколатига нисбатан қаршилик уйғотади. Айсберг сингари, аксарият ақлий фаолият онг юзаси остида яширинган ва бошқариб бўлмайдиган кучларга бўйсунади - бу онгсиз атама мавжуд бўлганидек, Фрейддан олдин ҳам маълум бўлган. Фрейд онгли ва онгсизларнинг тузилишини батафсил ўрганиб чиқди ва уларда содир бўлаётган жараёнларнинг механизмларини тавсифлади. Фрейдгача бўлган психологияда тасаввурлар ёки лойиҳалар сифатида мавжуд бўлган нарса инсон шахсининг тўлиқ назарияси шаклида бўлган. Психоанализ психиканинг репрессия, реактив шаклланишлар, сублимация, алмаштириш, проэкция, инстинктлар, тажовузкорлик каби жараёнларини ўрганади - беҳушлик тубида, айсбергнинг бошқаришга бўйсунмайдиган қисмида яширинган барча нарсалар ақлнинг, айни пайтда инсоннинг ҳақиқий ҳукмдори сифатида баҳоланди. «Яширин маълумотлар» дан хабардор бўлиш неврозлар, депрессия, психотик ҳолатлар, касалликларга қарши курашда аниқ терапевтик таъсирга эришишга имкон беради.
З. Фрейднинг фундаментал асарларидан бири «Тушларнинг талқини» дир. Психоанализдаги тушлар бажарилмаган истаклар ва қўрқувларнинг исботи сифатида қаралади. Психоанализ одатда бир соатлик машғулотлар шаклида амалга оширилади. Бу узоқ жараён, кўп ойлар ёки ҳатто йиллар давомида бўлиб ўтадиган ўнлаб, ҳатто юзлаб машғулотлардан иборат. Ҳозирги кунда, бир аср ўтгач, психология Фрейд таълимотининг баъзи позицияларини қайта кўриб чиқишига қарамай, ҳеч бир замонавий мактаб бу ишни қила олмайди унинг тушунчалари орқали қайта ишлаб чиқишга қодир эмаслиги намоён бўлмоқда.
Фрейд издошларидан энг машҳури, швейцариялик психиатр, психолог ва файласуф K.Г.Юнг13 онгсизлик тушунчасини кенгайтирди ва аслида янги мактабни ташкил қилди, у бугун Юнгча таҳлили деб номланади.
Шахсий онгсизлик - шахсий тарихнинг маҳсули билан бир қаторда, К. Юнг бутун инсониятга тегишли бўлган "жамоавий онгсизлик" тушунчасини, яъни ақл моҳиятини киритди. Бундай «коллектив» ёки «ижтимоий» онгсизлик равишда «архетиплар» деб номланган махсус мотивацион омиллар ёки ибтидоий образлар ишлайди. Аслида, коллектив онгсизлик ўз манфаати учун ишлатилиши мумкин бўлган ва ишлатилиши керак бўлган умумий маълумот базаси сифатида ишлайди. Салбий таъсир фақат тизимга кўр-кўрона риоя қилинган жойда намоён бўлади. Инсоният ўзининг узоқ тарихи давомида тўплаган барча билимлари, истеъдодлари ва қобилиятлари, энг яхши нарсалари ҳар бир инсонга ҳақиқатан ҳам ёрдам бериш учун яратилган. Юнгиан таҳлилчисининг вазифаси шундан иборатки, буларнинг барчасини ўз амалиётида синтез қила олиш, ҳар бир аниқ ҳолат учун ва замон талабларига мувофиқ равишда доимий равишда такомиллаштириб ва ижодий ўзгартириб бориш. Фрейднинг аниқ илмий асосланган талқинларига интилаётган, афсуски, баъзида мижозни очиб бериши ва рад этиши мумкин бўлган психоанализидан фарқли ўлароқ, Юнгча таҳлилчилари машғулотларни фақат мижозга тегишли бўлган нарса ҳақиқат деб қабул қилишади.
Психология йўналиши ўз тарихини ХХ асрнинг 20 йилларида таниқли шифокор, психолог ва файласуф Я. Л. Moрено истеъдоди туфайли бошлади.14 Тарих Я. Морено ва З. Фрейднинг учрашувидан далолат берадики, бу учрашувда ёш Морено - "Сиз одамларга гапиришига рухсат бердингиз, мен уларга ҳаракат қилишларига рухсат бераман" деди. Биринчи марта психотерапевтик машғулотлар ёпиқ психоаналитик хонадан ҳақиқий инсон муҳитига ўтказилиб, индивидуал машғулотлардан гуруҳ машғулотларига айлантирилди. Шундай қилиб, Я. Морено инсоннинг ички ҳақиқатини тўғридан-тўғри ижтимоий муҳит, аслида, атроф-муҳит, психологик зиддият юзага келадиган тўқнашувда намоён қилиш муаммосини ҳал қилди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
