Kurs ishi мavzu: Konversiya uning kelib chiqishi va asoslari. Bajardi

Kurs ishining maqsad va vazifalari: O'rganilyotgan til tarixini , uning rivojlanish bosqichlarini va grammatikasini mukammal darajada o'rganish. O'zbek tili va Fransuz tili tuzilishi, til birikmalari asosan nutq uslublarini o'rganib tillarni solishtirish
Tadqiqotning obekti: sifatida o'zbek va fransuz tillaridagi grammatik va publisistek uslubiy -ommabop qo'llanmalar va fransuz tilini o'rganyotgan olimlarimizning uslubiy qo'llanmalari tanlangan.
Kurs ishining metodlari: Ishda qiyosiy- chog'ishtirma, qiyosiy tarixiy statistik va ensiklopedik metodlardan foydalanilgan.
Kus ishining tuzilishi va hajmi: Mazkur kurs ishi kirish qismi, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ruyhatidan iborat.

I-BOB. Konversiya haqida tushuncha.
1.1 Konversiya so‘z yasash usuli sifatida
Konversiya – yangi so‘z yasash usuli bo‘lib, bunda bir grammatik turkumdagi so‘z boshqa grammatik turkumga o‘tadi. Yangi so‘z avvlgisidan morfologik, sintaktik xususiyatlariga ko‘ra farq qiladi. Masalan, Yomonga yondoshsang, balosi yuqar. Konversiyani quydagi ko‘rinishlari mavjud:
1.Substantivatsiya- konversiya yo‘li bilan ot hosil bo‘lishi;
2.Ad’ektivatsiya- sifat hosil bo‘lishi;
3.Adverbializatsiya – ravish hosil bo‘lishi;
So‘z yasovchi affikslar nutqda qo‘llanishi darajasiga ko‘ra unumli, kam unum va unumsiz affikslarga bo‘linadi. Ko‘plab yangi so‘zlar yasash uchun xizmat qiladigan affiks unumli yasovchi deyiladi. Bularga fransuz tilidagi quyidagi sifat yasovchi qo‘shimchalarni ko‘rsatish mumkin: “–aire”, “–ain”, “–ais”, “–al”, “–âtre”, “–el”, “–esque”, “–eux”, “–en”, “–éen”, “–ier”, “–if”, “–il”, “–iel”, “–in”, “–ique”, “–iste”, “–oire”,“–ois”. Masalan, révolutionn + aire = révolutionnaire, proch + ain = prochain, holland + ais = hollandais, music + al = musical, nation + al = national, réal + iste = réaliste, chin + ois = chinois, enfant + in = enfantin, roman + esque = romanesque, personn + el = personnel, blanch + âtre = blanchâtre kabi. So‘z yasashda kam qatnashadigan affikslar unumsiz yasovchi qo‘shimchalar deyiladi. Hozir yangi birlik hosil qilmaydigan affiks unumsiz yasovchi deyiladi. Unumsiz affikslar odatda bir necha so‘zdagina mavjud bo‘ladi. Bularga fransuz tilidagi “–eur”, “–esse”, “–ise” qo‘shimchalarini keltirish mumkin. Masalan: grand + eur = grandeur, tendr + esse = tendresse, franch + ise = franchise kabi.
4. Kompozitsiya usuli (La composition). Kompozitsiya yo‘li bilan so‘z yasash birdan ortiq yasovchi asosni ma’no va mazmun jihatidan biriktirib, yangi leksik birlik – qo‘shma so‘z hosil qilishdir. Qo‘shma so‘zning sodda so‘zdan farqi shundaki, sodda so‘zda mustaqil ma’noli qism bitta bo‘ladi. Qo‘shma so‘zda esa bittadan ortiq bo‘ladi. So‘z yasashning bu turi fransuz tilida eng faol usullaridan hisoblanadi. Masalan:
hydroplane– гидросамолёт,
phonothèque– фонотека,
magnétophone– магнитофон,
filmoscope– филмоскоп,
franco-russe– fransuzcha-ruscha,,
franco-uzbek–fransuzcha-o‘zbekcha,
politico-militaire– siyosiy-harbiy;
homicide–odamni o'ldiruvchi
fébrique – isitma qildiradigan,
presse-purée–meva bo’tqasi tayyorlash usuli,
presse-papier– qog‘oz bostirish asbobi,
monte-charge– yuk tashuvchi lift,
portаfaix–faks olishdagi chek qutisi,
tire-bouchon–tiqin-sug‘urgich,
potre-plume–ruchka,
garde-robe–kiyimshkafi,
passe-thé – ситечко, kabi so’zlar.
Qo‘shma so‘z bir butun leksik ma’no – bir murakkab tushuncha va yaxlit shakllanish – grammatik tushunchaning ham yaxlitligi, fonetik butunlik bilan xarakterlanadi, demak, u bir so‘zdir. Qo‘shma so‘zning qismlari orasida grammatik aloqa bo‘lmaydi, ammo semantik aloqa bor. U har qanday so‘z birikmasida, gapda bir sintaktik vazifa bajaradi. Qo‘shma so‘zning asosiy qismi ikki komponentdan iborat bo‘ladi. Qo‘shma so‘zlar ot, sifat, son, ravish va qisman fe’llarda keng tarqalgan. Masalan:
gagne-pain ;
gratte-papier ;
hochequeue ;
perce-neige ;
traîne-misère ;
brise-glace ;
couvre-chef 
passe-temps ;
couvre-feu ;
couvre-lit kabi so’zlarni misol sifatida keltirib o’tish mumkin.
Agar ikki yoki undan ortiq mustaqil ma’noli morfemadan tashkil topgan qo‘shma so‘zning biror komponenti (morfemasi) hozirgi fransuz tilida mustaqil ma’nosini yo‘qotgan bo‘lsa, bu qo‘shma so‘z qo‘shma so‘zlik xususiyatini yo‘qotadi – sodda so‘zga aylanadi. Shuningdek, mustaqil so‘z bilan ko‘makchi (asosan ko‘makchi fe’l) so‘zning birikuvi ham qo‘shma so‘z emas, bunday qo‘shilmalar analitik shakl deyiladi. Shuningdek, il y a, parce que, s’il vous plait kabi so‘zlar aslida qo‘shma so‘z bo‘lgan bo‘lsa ham, hozirda sodda so‘z hisoblanadi. Qo‘shma so‘z bilan so‘z birikmasining shaklan o‘xshash tomonlari bor. Ammo ular orasida ham farq bor. Ular quyidagilar: a) qo‘shma so‘zning qismlari morfema, so‘z birikmasining qismlari esa so‘z bo‘ladi; b) qo‘shma so‘zning qismlari yaxlitligicha bir leksik ma’no ifodalaydi, so‘z birikmasining qismlari alohida-alohida leksik ma’no ifodalaydi; v) qo‘shma so‘zning qismlari orasida sintaktik aloqa bo‘lmaydi, so‘z birikmasining qismlari orasida sintaktik aloqa bo‘ladi ; g) qo‘shma so‘z qismlari o‘z mustaqilligini (qisman yoki to‘laligicha) yo‘qotadi, so‘z birikmasining qismlari esa o‘z mustaqilligini saqlaydi; d) qo‘shma so‘z qismlari yaxlit bir savolga javob bo‘ladi, so‘z birikmasi qismlari alohida savolga javob bo‘ladi va bir gap bo‘lagi vazifasida keladi.Davrlar o‘tishi bilan ayrim so‘z birikmalari bir so‘zga (qo‘shma so‘zga) aylanishi mumkin. Bunda so‘z birikmasi bir ma’no – leksik ma’no ifodalaydigan bo‘lib qoladi, birikma qismlari orasidagi sintaktik aloqa yo‘qoladi. Natijada aslida so‘z birikmasi bo‘lgan birlik qo‘shma so‘zga aylanadi. Bu jarayon tilshunoslikda sintaktik-leksik usul bilan so‘z yasalishi deb yuritiladi. Masalan:
microscope;
galvanometer;
gastralgie;
bibliophile kabi so’zlar.
Sintaktik – leksik usul bilan so‘z yasash tarixiy (diaxron) yasalish hisoblanadi.
Ba’zi so‘z yasash usullari fransuz tilshunoslari orasida doimiy muammolardan biri hisoblanadi va bu o‘z navbatida ular uchun qiziq mavzu hisoblanadi.
Har bir tilda uzun va talaffuz qilishda qiyinchilik to‘g‘diradigan so‘zlar mavjud. Bundan tashqari nutq jarayonida doim birgalikda qo‘llaniladigan birikmalar mavjud. Shuning uchun bu holat yuzasidan kelib chiqqan holda fransuz tilida so‘z yasashning yana bir usuli mavjud, bu uzun so‘zlarni va doimiy birgalikda qo‘llaniladigan birikmalarni qisqartirib yangi so‘z yasovchi abreveyatura usuli hisoblanadi.
Til odamlar o‘rtasidagi muloqot jarayonini amalga oshiradi, ya’ni til odamlarga xizmat qiladi. Shuning uchun abreveyatura usulidan foydalaniladi. Bu til hodisasini og‘zaki nutqda ko‘p uchratish mumkin. Fransuz tilida bu til hodisasi XIX asrning oxirlarida keng omma tomonidan keng qo’llanila boshlandi.
Fransuz tilida bu so’z yasash usulining o’ziga xos bir qancha turlarini ko’rish mumkin. Ularning ichida eng ko’p qo’llaniladigani qo’shma so’zlarning ikkinchi qismini tashlab yuborish holatidir.
Masalan :
photographe>photo
microphone>micro
locomotive>loco
baromètre>baro
phonographe>phono
dactylographe>dactylo
méropoltain > métro
So‘z yasashning bu turi Parij va uning atrofida yashovchi aholilar og’zaki nutqida ko’p ishlatiladi ya’ni usha hudud aholisi nutqiga tegishlidir, lekin bu usul sekin-asta adabiy til tarkibiga ham kirib kelmoqda.
Bundan tashqari fransuz tilida abreveyaturaning yana bir boshqa turini ko’rishimiz mumkin, bunda so’zning oxirgi chambarchas bog’langan qismini qoldirish bilan xarakterlidir.
Masalan :
anarchiste>anar
accumulateur>accu
baccalauréat>bac
imperméable>imper
philosophie>philo
réactionnaire>réac
linoléum>lino
collaborationiste>collabo
faculté > fac
Fransuz tilida ba’zan so’zlarning oxirgi bug’unini o‘rniga bir “o” ni qo’shimcha sifatida qo’shilish holatini uchratish mumkin. Lekin bu holat boshqa tillarda kamdan-kam hollarda uchraydi, o’zbek tilida esa bu holat umuman uchramaydi. Fikrimizning isboti sifatida fransuz tilidagi ushbu lisoniy jarayon natijasi bo’lgan bir nechta misollar kiltirib o’tmoqchimiz : La substantivation (otlashish, otga ko‘chish) – konversiya turlari ichida eng ko‘p uchraydigan turi hisoblanadi, buning sababi shundaki, barcha mustaqil gap bo‘laklaridan konversiya usuli orqali ot so‘z turkumini hosil qilish mumkin.
Masalan :
le bleu de cette robe me plait beaucoup;
le devoir est très difficile pour les enfants;
le diner était magnifique et je n’oublie jamais ça;
Son sourire ensoleillait son visage Bunday yasalish asosan sifat turkumida uchraydi. So‘z yasovchi affikslar ko‘pincha bir turkumdagi so‘zdan boshqa bir turkumga kiradigan yangi so‘z yasaydi.
Masalan:
grand+ eur= grandeur
tendr+ esse =tendresse
franch + ise = franchise kabi.
Ba’zan so‘z yasovchi affiks bir turkumning o‘ziga xos bo‘lgan so‘z yasashi mumkin. Bu ko‘proq ot turkumiga xos.
Masalan:
réintroduire→introduire ;
irresponsable→responsable kabi.
Ot so‘z turkumi doirasida konversiya holati. Atqli otlar (les noms propres) konversiya usuli yordamida turdosh ot (les noms communs) bo‘lib keladi. Bular ham bir necha xil bo‘lishi mumkin. Mualliflar, olimlar va kashfiyotchilarning nomlari ular yozgan asarlari yoki kashfiyotlariga kuchadi: J’ai lu Balzac. Je joue du Mozart. Toponimik joylar nomlarining usha yerda ishlab chiqilgan mahsulotlar nomlariga aylanishi : champagne, bordeaux, va boshqalar. O‘z navbatida, turdosh otlarning atoqli otga aylanish holatlarini ham uchratish: Louvre, Sacré-Coeur va boshqalar.
Fransuz tilida konversiya usuli orqali so‘z yasashda boshqa tilllardagi kabi ot so‘z turkumida bu holatni ko‘proq uchratish mumkin. Bu usulning bir necha xili mavjud bo‘lib, ularning turli xilda bo‘lishiga ot so‘z turkumining turlari sababdir. Dunyoning ko‘pgina tilshunoslari tillarning o‘zaro aloqasi xususida talaygina ilmiy izlanishlar olib borishgan. Olib borilgan tadqiqotlarning ko‘pchiligida bu masalaga ijtimoiy-tarixiy hamda psixologik nuqtai nazardan yondoshilgan, ya’ni muayyan bir til tarixini o‘rganish orqali mazkur tilning o‘z taraqqiyoti davomida tarixning u yoki bu davrida boshqa tillar ta’siriga tushishi va buning natijasida tillar o‘rtasida o‘zaro so‘z almashish hodisasi kuzatilgan. Tabiiyki, tillar o‘rtasida o‘zaro so‘z almashish aloqasining miqdoriy natijalari turli tillarda turlicha bo‘ladi. Jahon tillari orasida hech qachon va hech qayerda boshqa tillar ta’siriga tushmagan yoki o‘z lug‘at boyliklaridan boshqa tillarga bermagan til topilmasa kerak. Shuningdek, hech bir tirik til boshqa bir til bilan o‘zaro aloqaga kirishmaslik kafolatini bera olmaydi. Ayniqsa, o‘zaro aloqada bo‘lgan xalqlarning tillari bir-birlariga ta’sir etishi, bir-birini boyitishi uchun xizmat qilishi, bunday o‘zaro ta’sirning leksikada samarali bo‘lishi ma’lum fakt. Xalqlarning o‘zaro aloqalari, tillarning bir-biriga ta’siri turli davrlarda, turli sharoitlarda o‘ziga xos ko‘rinishda bo‘ladi. Bunday o‘zaro ta’sir ayrim davrlarda kuchsiz darajada bo‘lsa, boshqa bir davrda sezilarli va samarali tarzda bo‘ladi. Shu bilan birga, bunday o‘zaro ta’sir ba’zi vaqtlarda stixiyali tarzda bo‘lsa, ayrim davrlarda uni ma’lum qonun-qoidalar asosida yo‘lga solish, unga insonning faol aralashuvi talab etiladi.