Mavzu o ‘zbek tili morfologik birliklarining presuppozitsiyasi!

Mavzu:1.O ‘zbek tili morfologik birliklarining presuppozitsiyasi!
2.O ‘zbek tilida morfemik ,morfologik tahlil nazariyasi.
3.So ‘z turkumlarida transpozitsiya va konversiya hodisasi.Konversiya va uning ko‘rinishlari.
Grammatika (grekcha.grammatika “harf o’qish va yozish san’ati ’’)atamasi tilning morfologik va sintaktik qurilishi va bu qurilishni o’rganadigan tilshunoslikning bo‘limi hisoblanadi.Grammatika tilshunoslikning morfologiya va sintaksis bo‘limlarini o’z ichiga oladi.
Morfologiya (grekcha.Morphe “shakl’’,logos “ta’limot’’ so’zlaridan olingan bo’lib) so ‘z shakllari haqidagi ta’limotdir.Morfologiya so’zning grammatik ma’nolari va bu ma’nolarni ifodalovchi shakllarni ,ya’ni so’zning morfologik shakllarini o’rganadi. Morfologik birliklar esa morfologiyaning o‘rganish obyektlari hisoblanadi.Masalan:so ‘z,leksema ,grammatik shakl, grammatik ma’no.
So ‘z -nutq ichida keluvchi ,ma’lum ma’no ya’ni leksik va grammatik ma’no bilan bog’langan va morfologik shakllangan tovush yoki tovushlar birikmasi sanaladi.Masalan:Men dugonam bilan universtitetga bordim.
Leksema – nutqdan tashqarida keluvchi lug’aviy leksik, atash ma’no bildiruvchi til birligidir.Lug’atlarda bosh so’z sifatida leksemalar beriladi.Masalan:Men dugonam bilan universtitet bormoq.Tahlil jarayonida gap tarkibidan so’zlarni ajratib olamiz.So‘zlar esa keyin leksema va grammatik shakl ya’ni qo ‘shimchalarga ajraladi.
So‘zning ikki tomoni mavjud:moddiy tomoni (tovush yoki harflar ketma -ketligi)tushuniladi.ma’noviy tomoni .So ‘zlarda ikki xil ma’no bo’ladi:

a)Lug’aviy (atash ) ma’no	b)Grammatik ma’no
So’zlarning borliqdagi ma’lum narsa,belgi-xususiyat,harakat -holatlarni bildirish ma’nolari.	Bir turkumga mansub so’zlar uchun umumiy ma’no bo’lib,so’zning shakliy qismi orqali ifodalangan va gapda qanday sintaktik vazifa bajarishini ko’rsatuvchi ma’no.

Masalan:kitob,kitobning kitobga,kitobdan,kitobni,kitobda shakllari bir so’zning ya’ni kitob so’zining turli shakllari hisoblanadi.Bu so’z shakllarining hammasida takrorlanayotgan kitob qismi ikkita ma’noga ega.
Leksik so’zning atash ma’nolari leksikologiya bo’limida o’rganiladi.
Morfologiya so ‘z turkumlari va ularning grammatik shakllari bo’yicha bahs yuritadi.Morfologiyaning tekshirish obyekti -so’z ,unda so’zning u yoki bu shakllari ,xususiyatlari tahlil qilinadi.Morfologiya so’zni grammatik birlik sifatida tekshiradi.Grammatik birlik sifatida so’z grammatik ma’nosi va grammatik shakliga ega bo’ladi.

1)So ‘zning grammatik ma’nosi.

2)So ‘zning grammatik shakli.

So‘zning u yoki bu turkumga mansubligini ko‘rsatuvchi shuningdek,so‘zning lug’aviy ma’nosiga qo’shimcha ma’no yuklovchi,ko’plab so’z uchun umumiy bo’lgan ma’no grammatik ma’no deyiladi.Grammatik ma’no asosiy xususiyatiga ko’ra 2 turga bo’linadi: Ma’lum bir so’z turkumi uchun umumiy bo’lgan ma’no. So’zning leksik ma’nosiga qo’shimcha ma’no.

So ‘zning ma’lum bir grammatik ma’no ifodalovchi shakli, ya’ni ko’rinishi so’zning grammatik shakli deyiladi.So‘zning grammatik shakli leksik ma’noga qo’shiladigan grammatik ma’no bilan ularni ifodalash vositalari yig’indisidan iborat.Hozirgi o’zbek adabiy tilida so’z shaklining 3ta turi mavjud: -qoshimchalar yordamida hosil bo’luvchi shakli; -yordamchilar orqali hosil bo’luvchi shakli; -juft va takroriy shakli.

“Presuppozitsiya”hodisasi muloqot qatnashchilarining nutqiy tejamlikka ehtiyoji,til birliklarining nutqiy vaziyatda sintaktik strukturaga qo’shimcha ,ikkilamchi ma’lumot berish imkoniyatiga egaligi ,suhbat qatnashchilarining bo’lib o’tgan yoki bo’lajak jarayon haqidagi oldindan ma’lum bilimlari kabi omillar ta’sirida nutqiy maydonga chiquvchi hodisasidir.Propozitsiyaning til sathidagi ahamiyati tilning mohiyatini belgilaydigan qisqalik ,tejamlilik tamoyillari bilan izohlanadi.Bu atama tilimizdagi tag ma’no ya’ni yuzada berilmagan lekin tinglovchi tushunishi ,anglashi ko’zlangan maqsad va ifoda bilan uzviy bog’liq tushunchadir.Shuning uchun u tinglovchi farosati yuzada bir narsani ko’rib turgani holda uning ostida nima yotganligini uqishi va ilg’ay olishi bilan bog’liq.Bu ma’no va maqsadni xalqimiz ya’na “qizim senga aytaman,kelinim sen eshit’’hikmatli so’zi bilan ifodalaydi.

Presuppozitsiyaga misol:Darsga Ahmad kelmadi.Ushbu gapda Ahmadning kelmaganligi aytilyapti,lekin unda tag axborot ham bor.Ya’ni Ahmaddan tashqari yana kimdur darsga kelmagan .Bu yerda presuppozitsiya hodisasi “ham’’yuklamasi orqali yuzaga chiqyapti.
Hozirgi kunda presuppozitsiyani ma’lum jumla va u ifodalayotgan propozitsiyaning to’g’ri tushunilishiga imkon beradigan so’zlovchilar o’rtasidagi bilishning umumiy fondi,oldindan bilishning jami sifatida belgilash tus olmoqda .Shuning uchun tilshunoslikda presuppozitsiya termini ostida muayyan jumla tarkibida bevosita ifodalangan yashirin holda aks etgan ma’no tushuniladi.Masalan:”Bugun instruktorimizni qoldirdim dada”(A.Qahhor)jumlasidagi axborot kontekst va PqA (B1+B2+Bp)ushbu formula bilan bog’liq.
Ko’p hollarda so’zlovchi o’zi uchun muhim bo’lgan axborot ko’rinishlaridan birini oshkora bayon qilishni istamaganligi uchun uni matn ichiga tag ma’no sifatida joylashtiradi.
Xulosa qiladigan bo’lsak, yuqorida ko’rinadiki ,ifoda semantik tuzilishida propozitsiya ,uning yashirin bayoni va tag ma’no ko’rinishlari mavjud bo’ladi.Presuppozitsiya asosini til ,olam bilimlari ,kontekst va kommunikativ vaziyat xususiyatlari tashkil etib ,konkret nutqiy faoliyatda bu bilimlar aktuallashadi va ifoda presuppozitsiyasiga aylanadi.Demak,presuppozitsiya va tag ma’no bir sath doirasida tekshirilsa ham ,ular alohida -alohida pragmatik hodisalar hisoblanadi.
2.O’zbek tilida morfemik,morfologik tahlil nazariyasi!
Morfemika so’zning eng kichik ma’noli qismlari haqidagi ta’limotdir.Bu kichik qismlar tilshunoslikda morfemalar deb yuritiladi.Masalan:paxtakortlarimizga so’zi paxta ,-kor,-lar,-imiz,-ga qismlaridan iborat. Bu qismlar turli xil so’zlar tarkibida qatnashib,o’ziga xos ma’nolar ifodalaydi.Bu qismlar ya’na bo’linadigan bo’lsa,uning ma’nosi yo’qoladi.Demak,morfema so’zning eng kichik ma’noli qismidir.Morfema so’z tuzilishida zarur bo’lgan eng kichik ma’noli qism sifatida yasama so’zlarning ham,so’z shakllarining ham tarkibiga kiradi vas hu shakllarda ajraladi.Ya’ni boshqacha aytadigan bo’lsak,morfema affikslari bo’lgan so’zlardagina ajraladi.Masalan:gulzor,paxtakor,temirchilik,o’qiganman kabilar morfemalarga ajratiladi,ammo,uy, kitob,daftar ,olma ko’m-ko’k kabi so’zlar morfemalarga ajratilmaydi.Ular yaxlit so’zlardir.Morfemalar vazifasiga ko’ra so’z yasalishiga ham, so’z o’zgarishiga ham aloqadordir.Masalan:temir-chi so’z yasash, temir-ni shakl yasash hodisasidir.Morfema biror so’z doirasiga kirmay turib ,leksik yoki grammatik qiymatga ega bo’lmaydi.Masalan:-chi morfemasi garchi o’zbek tilida shaxs oti yasovchi element sifatida xotirada saqlansada ,ammo bunda konkret biron shaxs oti nazarda tutilmaydi.Shuningdek,-ni affiksi tushum ma’nosidagi til elementi sifatida xotirada saqlansa ham, u konkret so’zning tushum kelishigi ma’nosini bildirmaydi.Morfema so’zning hozirgi paytda yangidan ma’noli qismlarga bo’linmaydigan har bir o’zagi ,har bir qo’shimchasidir.Morfemalar ma’no va vazifasiga ko’ra 2xil bo’ladi:
1.O’zak morfema .
2.Affiksial morfema.
1.O’zak morfema.O’zak morfema so’zning leksik ma’nosini bildiruvchi asosiy qism bo’lib ,qo’shimchalar shu o’zak bilan birgalikda qo’llanadi.O’zak morfema asosiy morfema,affiksal morfema esa ergash yoki yordamchi morfema deb ham yuritiladi.O’zak morfema so’z yasalishi uchun ham,shakl yasalishi uchun ham asos hisoblanadi.U so’zning semantik yadrosini tashkil etadi.Masalan:Paxtakor, paxtazor,paxtachilik kabi so’zlarda paxta so’z yasalishi uchun asos bo’lyapti.Paxtani,paxtaning,paxtalar kabi so’zlarda shakl yasalishi uchun asos bo’ladi.O’zak morfema yasama bo’lmaydi.U faqat tub bo’ladi.Masalan:terimchi so’zining ter-(tub) va terim –(yasama ) o’zaklariga ajraladi.
So’z yasovchi qo’shimchalar.Bu qo’shimchalar turli so’zlarga qo’shilib, uning ma’nosi bilan bog’langan yangi so‘z hosil qiladi. Masalan:,-m(-im,-um)qo’shimchasi harakat va holat anglatgan bilmoq ,termoq,to‘plamoq, kechirmoq,tuzmoq kabi fe ‘llardan narsalik ma’nosini, ish harakat natijasini ifodalovchi ot yasashga xizmat qiladi.bilim,terim,to ‘plam,kechirim,tuzum kabi.
Shakl yasovchi qo ‘shimchalarning sintaktik munosabat ifodalamaydigan turi sintaktik munosabat ifodalaydigan turidan oldin qo ‘shiladi:ishchi-lar-ga,ishla-ma-di,ishla-yap-ti kabi.
Qo‘shimchalar struktura jihatidan sodda yoki qo‘shma bo‘ladi.Masalan:paxtakor,paxtadan so ‘zlaridagi -kor,-dan qo‘shimchalari sodda qo‘shimchalardir.
Qo ‘shma qo ‘shimchalar hozirda mustaqil qo ‘shimcha sifatida qo ‘llana oladigan ikki yoki undan ortiq qo ‘shimchaning o ‘zaro birikib,bir qo ‘shimcha -bir morfema holiga kelishidan tug’iladi.Masalan:mo ‘lchilik,odamgarchilik.
Morfemaning shakl va ma’no munosabatiga ko ‘ra turi.Morfemada ham shakl va ma’no munosabati barqaror.
Morfemik polisemiya .Morfemik polisemiya keng tarqalgan .Misol sifatida (-chilik)affiksini olaylik.Darslik va qo ‘llanmalarda uning quydagi uch ma;nosi farqlanadi.1)asosdan anglashilgannarsa yetishtiriladigan sohani ifodalovchi ot:paxtachilik,urug’chilik,chorvachilik,uzumchilik kabi.
2)asosdan anglashilgan narsa- hodisaning borlikholatini bildiruvchi ot: mo‘lchilik,pishiqchilik.
3)asosdan anglashilgan tushuncha bilan bog’liq bo ‘lgan ishni bildiruvchi ot:ulfatchilik,tirikchilik,dushmanchilik.
Morfemik omonimiya.Shakldoshlik bir tur morfemalar orasida ham, turli morfema orasida ham bo ‘lishi mumkin.
Morfemik sinonimiya.Aksariyat morfema ma’nodoshlik munosabatida bo ‘ladi.
Morfemik antonimiya.Morfemik antonimiya derivatsion morfema orasidagina mavjud.Masalan:(-li)va (-siz) affiksini keltirsih mumkin:odobli-odobsiz,imonli-imonsiz,barakali -bebarakali.
Morfem struktura tahlili:So ‘zning eng kichik ma’noli qismlari va ularning turlari o‘rganiladi .1)baliqchilikdan :
Baliq-o ‘zak,-chi so ‘z yasovchi affiks,-lik shakl yasovchi affiks,-dan shakl yasovchi affis.2)dehqonchilikda :
Dehqon-o ‘zak,-chilik so ‘z yasovchi affiks,-da shakl yasovchi affiks.
Morfologik tahlil nazariyasi:Morfologik tahlil o ‘z mazmuniga ko ‘ra ikkiga bo‘linadi .
1)So ‘z tarkibi bo ‘yicha tahlil.
2)So ‘z turkumlari bo ‘yicha tahlil.
So ‘z tarkibi bo ‘yicha tahlil orfografiya va so ‘z yasalishi hodisalari bilan uzviy bog’liqdir.So ‘z turkumlari bo ‘yicha esa gapda so ‘zlarning ikkinchi bir turkum vazifasida kelishi ,so ‘zlarning belgili (qo ‘shimchali) va belgisiz (qo ‘shimchasiz)
qo ‘llanishi hodisalari bialn bog’lanadi.So ‘z tarkibi bo ‘yicha tahlil morfologik tahlil ningbir k o’rinishi bo ‘lib,u o ‘z ichiga bir qancha mavzularni oladi:so‘zning asosi,qo‘shimcha,qo ‘shimchalarning ma’no va vazifasiga ko ‘ra turlari (so ‘z yasovchilar,shakl yasovchilar )sodda, qo ‘shma juft so ‘zlar va boshqalar.
Morfologik struktura tahlil nazariyasi:(So‘z shakl hosil qiluvchi qismlarga ajratiladi.)1.Ishlar:
Ish -shakl yasovchi asos ,-lar shakl yasovchi affiks(ishlar-so ‘z shakl)
2.ishchilar:
Ishchi -shakl yasovchi asos ,-lar shakl yasovchi affiks (ishchilar -so ‘z shakl ).
3.ishchilarni:
Ishchilar- shakl yasovchi asos,-ni shakl yasovchi affiks,(ishchilarni – so ‘z shakl).
4.ishchilarimizning:
Ishchilarimiz-shakl yasovchi asos,-ning shakl yasovchi affiks,(ishchilarimizning-so‘z shakli).Agar leksemaning tarkibida yasovchi qism qatnashmasa ,u “so‘z’’ termini bilan nomlanadi.
1-mashq.
1.So ‘zlarni morfemik tahlil qiling.
Adashtirmoq,adovatli,kutubxonamizning,kitoblarni,musiqachilik,ko‘tarilgan,
adolatparvarlik,to ‘qimakash,ilmlilardanmiz,hurmatsizlik,farosatli,terimchi.

So ‘z yasovchi.	Lug’aviy shakl yasovchi.	Sintaktik shakl yasovchi.

2-mashq.
Quydagi qo ‘shimchalarni jadvalga joylashtiring.
-ov,-ala,-nchi,-inchi,-ning,-la,-im,-ga,-qa,-ka,-tacha,-dosh,-kor,
-lar,-I,-iy,-ar,-li,-siz.

3. So ‘z turkumlarida transpozitsiya va konversiya hodisasi.Konversiya va uning ko‘rinishlari.

Transpozitsiya -so ‘z turkumining ko ‘chishi deganda , ma’lum bir turkumga mansub so ‘zning o ‘ziga xos bo’lgan atash ,vazifa semasini kuchsizlantirib boshqa so ‘z turkumiga xos semantik va grammatik belgiga ega bo ‘lishi tushuniladi.Mustaqil so‘zlar orasidagi o ‘zaro munosabat va ularning bir -biriga ko ‘chishi leksemasidagi taraqqiyot natijasida vujudga kelib ,ko‘chishning nutqiy va lisoniylashgan ko‘rinishi farqlanadi. Masalan :Birni ko‘rib fikr qil,birni ko‘rib shukr qil.Bu gapda son turkumiga mansub(bir) so ‘zi vaqtincha ot so ‘z turkumi vazifasida kelmoqda va bu o‘tkinchi,nutqiy hodisa.Turkiy tillarda so‘z turkumi bir-biridan qat’iy chegaralanmaydi,ular uzviy aloqada,bir butun sistemani tashkil etadi.Lisoniy ko’chishda so ‘z turkumdan boshqa turkumga butunlay o ‘tib ketadi.Transpozitsiya deyarli barcha so ‘z ,hatto mustaqil va yordamchi so ‘zlar orasida ham kuzatiladi.Masalan:odam ,kishi,inson otlari,bir soni ,ba ‘zi sifati olmoshga ko‘chadi.Hayron qolasan kishi ,gapida “kishi’’so ‘zi men olmoshining o ‘rnida keladi.Uzoqdan bir kishi ko ‘rindi ,gapida “bir’’soni gumon olmoshining o ‘rnida kelyapti.
Sifatga ko ‘chgan so ‘zlar ;
Kelajak ,bo ‘lajak sifatdoshlari,tilla,kumush otlari sifatga ko ‘chadi.Masalan:tilla uzuk,kumush saot.
O‘ylamasdan,charchamasdan sifatdoshlari ravishga ko‘chadi.Masalan:o‘ylamasdan gapirdi,indamasdan kirib keldi.
Konversiya (lotincha.Conversio ‘ ‘davolash’’, ‘ ‘o ‘zgartirish’’)-so ‘z yasalish usuli boshqa fleksion paradigmasida asoslarni almashtirish orqali yangi so ‘zlarni shakllantirishdir.Konvertatsiya so ‘z yaratish usuli sifatida ko ‘p morfemalar boshqa tillarda ,masalan,ingliz yoki Xitoy tillarida keng tarqalgan .
Konversiya quyidagi ko ‘rinishlarga ega:
1.Subtantivatsiya -konversiya yo ‘li bilan ot hosil bo ‘lishi;
2.Ad ‘ektivatsiya-sifat hosil bo ‘lishi;
3.Adveribializatsiya-ravish hosil bo ‘lishi.
Rus tilida konversiyaning sifatdan ot hosil bo ‘lish hodisasi uchraydi.
Nemis tlidan otdan fe’l yasalishini ko ‘ramiz.
Ingliz tilida fe’ldan ot yasash yoki aksincha fe’ldan ot yasash mumkin.
Reduplikatsiya- O ‘zakning to ‘liq yoki qisman takrorlanish holati bo ‘lib ,u so ‘z o‘zgarturuvchi ,so ‘z yasovchi qo’shimchalar vazifasini bajaradi.
Suppletivatsiya.Bir so ‘zning grammatik formalari turli o‘zaklardan paydo bo ‘lishi suppletivatsiya deyiladi.Masalan:Ingliz tilida ;
1shaxs -am
2shaxs-is
3shaxs-are ko ‘rinishida bo ‘ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.H.Jamolxonov, ‘ ‘Hozirgi o ‘zbek adabiy tili’’ Toshkent-‘ ‘ Talqin’’-2005.
2.R.Sayfullayeva ,- ‘ ‘Hozirgi o ‘zbek adabiy tili’’O ‘quv qo ‘llanma .-T. ‘ ‘ Fan va texnalogiya’’,-2009.
3.M.Dustmurodov,2021.
‘ ‘Spectrum Media Group’’,2021.
Internet manbalari;
Ziyo.uz
Vikipediya.