Kurs ishi ilmiy rahbar: Raximova Zarofat mundarija. Kirish

Badiiy asar

Insonning hayotda va umuman qilish imkoniyatiga qaramay, o'zini o'zi ifoda etishdir. O'quvchining o'zini o'zi ifodasi uning hamdardligi, hamdardlik, hamkorlikda. Ichida san'at matni Nafaqat yozuvchi, balki o'quvchi o'zini kalomda birinchi bo'lib kimni o'zida mujassam etgan Yaratuvchini his qilishi kerak. Bu tilning ijodiy tabiatining shaxsiy qolishi va og'zaki tasvirning asosidir. Nutq tovushlari, so'zlarni ma'no bilan to'ldirish, bir-birining urug'lanishlari - bu o'quvchilarning barchasi kashfiyot kabi voqea kabi his qiladi.
Odatda, erkin bilim bilan odam fikrning ifodasining og'zaki shakli haqida o'ylamaydi - u avtomatik ravishda o'zi quriladi. San'at daryosi bilan umuman emas: bu ma'lumotning o'zi kabi ma'lumotni tashish unchalik ko'p emas. So'zlarni tanlash, grammatik shakllar va tuzilmalarni, hatto tovushlar ham suhbat mavzusiga qaraganda ancha muhim emas. Badiiy adabiyotda biz bu kabi nutqning mazmunini qidiramiz. Muallif o'z ishini yaratib, qog'ozdagi fikrlari va tajribasini ifoda etishga harakat qilib, hisob-kitoblarga emas, balki esdalik, so'z va takliflarni izlash, lekin bir oz tomonidan esdalik izhor etadi. Natijada, biz adabiyotni nima deb ataymiz. Badiiy matnda asosiy ijodiy harakatlar aytilganidan, ikkinchisi, ikkinchisi, ikkinchi chuqurlik va o'ziga xoslikni o'zida qoldirib, u holda mavjud bo'lolmaydi. Bu opusning ma'nosi va muallifning g'ayrioddiy adabiyotlari uchun g'ayrioddiy xususiyatlar, badiiy matn - har qanday nutq madaniyatining cho'qqisidir.
Danil ruda - 2002
Badiiy uslub - bu umuman dunyoda ham, muayyan kitoblarda ham keng qamrovli nutq uslubi. Bu yuqori hissiyotsizlik, to'g'ridan-to'g'ri nutq, bo'yoqlar, epithers va metaforalarning boyligi, shuningdek, o'quvchilarning xayoliga ta'sir qilish va xayolotiga ta'sir qilish uchun ham ajralib turadi. Shunday qilib, bugun biz vizual haqida batafsil ma'lumot beramiz misollar Biz ko'rib chiqamiz art uslubidagi matn Va uni kopirduzadan foydalanish. Ikki badiiy matnlarning namunalari; Ushbu bayonotni tasvirlash uchun quyidagilar bo'lishi mumkin: Augusto Monterroso muallifi bo'lgan "Dinozavr" nomli dunyodagi eng qisqa hikoya: "U uyg'onganida, dinozavr hali ham o'sha erda edi"; va shoir Sezar Vallexoning "Los heraldos negros" she'ri: "Hayotda zarbalar juda kuchli ... Bilmayman! / Xudoga nafrat singari zarbalar; go'yo ularning oldida, hamma azob-uqubatlarning azoblanishi ruhda to'plangan edi ... Bilmayman! " Badiiy matnlar Ular qaysi jinsga mansubligiga qarab har xil tabiatni taqdim etadilar. Shunday qilib, rivoyat yoki insho asosan nasrda, she'riyat oyatlarda jilolanadi. Badiiy matn, shu ma'noda, qayta tiklanadi xayoliy olamlar yoki bu xayoliy voqealar, yoki g'oyalar, tushunchalar yoki dalillarning aloqasi. Shunday qilib, badiiy matn o'quvchiga hislar, his-tuyg'ular, his-tuyg'ular, g'oyalar va fikrlarni yetkazadi.
Umumxalq nutqidagi barcha birliklar badiiy tilda u yoki bu darajada estetik qimmat kasb etadi. Aytish lozimki, tilning estetik funksiyasining asosiy yuzaga chiqish o‘rni adabiy asar matni ekan, bu vazifaning o‘ziga xos xususiyatlarini faqat tilshinoslik va adabiyotshunoslik doirasida o‘rganib bo‘lmaydi. Mazkur vazifani har tomonlama mukammal o‘rganish uchun adabiyot tarixi, adabiyot nazariyasi, poetika kabi adabiyotshunoslik yo‘nalishlari va til tarixi, uslubiyat, etimologiya, leksikologiya, semasiologiya, grammatika kabi tilshunoslik sohalari bir-biri bilan hamkorlikda ish ko‘rishi lozim. Binobarin, tilning estetik vazifasi masalasi bu ikki yirik fan oralig‘idagi murakkab muammodir. Matn tilshunosligi fani aynan badiiy matnni o‘rganish, tilning estetik vazifasini tahlil qilish bilan shug‘ullanuvchi tilshunoslikning bir sohasidir.Mazkur soha bo‘yicha ham o‘zbek tilshunosligida qator ilmiy ishlar amalga oshirildi.
Tilshunos olim A. Mamajonovning ―Tekst lingvistikasi‖ nomli qo‘llanmasida matn va uning o‘ziga xos xususiyatlari, matn turlari, matn qismlarini bog‘lovchi vositalar yuzasidan fikr yuritiladi. E. Qilichev o‘zining ―Matnning lingvistik tahlili‖ qo‘llanmasida matn ko‘rinishlari, badiiy matn va uni lisoniy tahlil qilish xususida so‘z yuritadi. Tilshunos olim M. Hakimov ―O`zbek ilmiy matnining sintagmatik va pragmatik xususiyatlari‖ nomli nomzodlik ishida matn, xususan, ilmiy matnning sintagmatik va pragmatik jihatlariga to‘xtalib o‘tadi. Tilshunos olim M. Yo‘ldashevning ―Badiiy matn va uni lingvopoetik tahlili asoslari‖ nomli qo‘llanmasida badiiy matn va uning lisoniy xususiyatlari haqida so‘z yuritilgan.
Matn nutqiy jarayon mahsuli bo‘lib, tugallangan, yozma shaklda mavjud bo‘lgan, adabiy shakllangan, supersintaktik butunliklardan tashkil topgan, leksik- grammatik, mantiqiy, uslubiy jihatdan shakllangan, aniq maqsadga yo‘naltirilganligi bilan belgilanadi. Har qanday matn ma‘lum bir mazmunni tashish uchun xizmat qiladi, o‘z xususiyatiga ko‘ra turli axborotlarni etkazadi. Matn nutq ko`rinishi bo‘lib, vazifasi jihatidan tugal nutqiy butunlikdir.
Har bir matn murakkab tuzulish va mazmun mundarijasiga ega bo‘lib, u og‘zaki va yozma ijod namunasi hisoblanadi.4 Matn atamasi ilmiy adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi.‖O‘zbek tilining izohli lug‘ati‖5 da matn so‘zining arabchadan o‘zlashganligi, aynan ―‖tekst‖ so‘zi anglatgan ma‘noga tengligiga ishora qilinadi. Bugungi kun tilshunosligida matn tilning alohida yirik birligi va matn tilshunosligi deb atalayotgan sohaning asosiy ob‘yekti sifatida talqin etiladi. Matnni tadqiq etishda uni so‘z birikmasi va gapdan farqlash lozimligi, matnning ham o‘z kategoriyasi va qonuniyatlari borligi aytiladi.
Nutq og‘zaki va yozma shakllarda namoyon bo‘ladi. Nutqning yozma shakli matn atamasini ifodalaydigan mazmunga muvofiq keladi. Nutq sub‘yektdan adresatga yo‘naltiruvchi nutqiy faoliyat hisoblanadi. Matn esa faqat ob‘yektiv informatsiyadan iborat bo‘lmay, balki o‘ziga pragmatik mazmunni ham qamrab olgan nutqning material ko‘rinishidir. Ilmiy adabiyotlarda kontest atamasi nutqiy vaziyat mahsuli deb ko‘rsatiladi . Kontest –bu bir leksik va grammatik birlik asosida ifodalangan ma‘no yoki tushunchani oydinlashtirish uchun keltirilgan, tuzulgan minimal nutq birligidir.
Qoida bo‘yicha bu so‘z birikmasi, ba‘zan gap, kamdan kam abzats yoki yaxlit matnga teng keladi. Ko‘rinadiki, kontekst so‘zlarning semantik ma‘nosi reallashadigan o‘ziga xos maydon hisoblanadi. Borliqning mavjud dalillari lug‘atlarda berilganidek alohida so‘zlarda, tugal xabarlarda, matnlarda, ularning minimal bo‘lagi bo‘lgan gaplarda aks etadi. So‘zlar va ular ma‘nolarining ong va borliqqa munosabati gap orqali bog‘langan, gapdan tashqarida ular faqat potensial birlikdir xolos. Ularning vazifasi faqatgina butun bi mexanizm bilan aloqada tushuniladi.
Tilshunos olimlardan E.Qilichev matnga quyidagicha ta‘rif beradi: Matn hamma elementlari bilan o‘zaro zich aloqada bo‘lgan va avtor nuqtai nazaridan ma‘lum bir maqsadga yo‘naltirilgan nominativ-estetik axborotni ifodalovchi murakkab tuzilmadir. Tilshunos I.Rasulovning fikricha, gapdan katta birlik murakkab sintaktik butunlik bo‘lib, u fikran va sintaktik jihatdan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan gaplar birlashmasidan iborat.
Unda fikr gapga nisbatan ancha to‘liq bo‘ladi. Hozirgi davrda matn turlari va ularga xos bo‘lgan belgi-xususiyatlarni aniqlash davom etmoqda. Biz matnning o‘ziga xos belgilari sifatida axborot berish, mustaqil gaplar yoki murakkab sintaktik butunliklardan tashkil topishi, tarkibiy qismlar orasida mazmuniy va sintaktik aloqalarning mavjudligi, makon va zamonda izchilligi, yaxlitligi, tugallanganligi, bir umumiy mavzuga egaligi kabilarni tushunamiz. Matn ana shunday belgilarni o‘zida mujassamlashtirgan murakkab kommunikativ-sintaktik butunlikdir.
Matn gapdan ko‘ra yirik hajmli aloqa vositasi, nutqiy faoliyat mahsuli, muayyan qonuniyatlar asosida shakllangan yozma nutq ko‘rinishidir. Matn hajm belgisiga ko‘ra minimal va maksimal matnlarga ajratiladi. Ayrim adabiyotlarda matn hajm belgisiga ko‘ra uch turga ajratilgan: kichik, o‘rta, katta hajmli matnlar. Telegramma, ma‘lumotnoma, ariza, ishonch xati, tushuntirish xati, vaqtli matbuotda chiqadigan e‘lon va kichik xabarlar kichik hajmdagi matnlar sanaladi.
O‘rta hajmdagi matnlarga hikoya, qissa, she‘r, doston, poemalar kiradi. Katta hajmli matnlarga povest, roman, dramatik asarlar, trilogiyalar kiradi.8 Biroq yuqoridagi kabi bo‘linishlar ayrim chalkashliklarni keltirib chiqaradi. Boisi shunday dostonlar borki hajm jihatidan romandan katta. Nafaqat hajm jihatidan, balki ichki mazmun, xarakterlar tasviri, ruhiyat talqini jihatidan ham romanlardan qolishmaydigan dostonlar bor. Masalan, ―Alpomish‖, ―Go‘ro‘g‘li‖singari go‘zal dostonlarimiz shakl va mazmun jihatidan yirik hajmli asar hisoblanadi.
Har ikki qism alohida nomlanadi (Humoyun, Akbar). Qismlar 9-10 tadan bo‘limlarga bo‘linadi va har bir bo‘lim voqea bo‘lib o‘tayotgan joy hamda gap kim yoki nima haqida ketayotganligiga qarab nomlab boriladi.
Maksimal matnning eng kichik birligi abzatsdir. Abzats bir mazmuniy butunlik bo‘lib, matnning bir xat boshidan keyingi xat boshigacha bo‘lgan qismi hisoblanadi. Abzats xabar boshlanishi (abzatsda aytilmoqchi bo‘lgan mavzu haqidagi dastlabki, qisqacha xabar), xabarning, to‘ldirilishi (dastlabki xabar to‘ldiriladi, sharhlanadi), xulosa (xabar yakunlanadi, natija aytiladi), bog‘lovchi 9 Hakimov M. Korsatilgan avtoreferat vositalar (bog‘lovchi vositalar abzatsni o‘zidan oldingi abzatsga bog‘laydi) kabi qismlarni o‘z ichiga oladigan butunlikdir.
Abzatsdagi xabar tema –rematik munosabatdagi gaplarda ifodalanadi.Tema (yunoncha thema- asos bo‘lgan narsa) deb gapning aktual bo‘linishida so‘zlovchi va tinglovchi uchun ma‘lum bo‘lgan narsani ifodalovchi, yangi narsa ifodalashga o‘tish uchun asos xizmatini bajaruvchi qismga aytiladi.
Nima ma'lumot matni ustun vazifasi informatsion bo'lgan, ma'lumki, ma'lumot almashish, uzatish yoki tushuntirish. Shunday qilib, informatsion matnda faol bo'lgan tilning vazifasi referent yoki vakillikdir, ya'ni jo'natuvchi o'z atrofiga yoki kommunikativ harakatga tegishli bo'lmagan narsalarga tegishli xabarlarni ishlab chiqadi. Bu gazeta yoki jurnal kabi yangiliklar ommaviy axborot vositalarida odatiy matn turi. Shu ma'noda, u farq qiladi badiiy matn, bu xabar berish zarurati bilan qo'zg'atilmaydi, aksincha xabarning o'ziga qaratiladi va u hislar, his-tuyg'ular va his-tuyg'ularni etkazish uchun go'zallik bilan quriladi.
Biz o'rtasida qarama-qarshilikni o'rnatish orqali matnning mohiyatini farqlashimiz mumkin badiiy matnlar va adabiy bo'lmagan matnlar. Shu ma'noda, badiiy matnlar Ular tilning estetik vazifasi ustun bo'lgan rivoyat, she'riyat, teatr yoki ocherk kabi janrlarning matn xususiyatiga moslanganlardir. O'z navbatida, adabiy bo'lmagan matnlar.
Ular boshqa funktsiyalar bilan boshqariladigan juda ko'p turli xil yozuvlarni o'z ichiga oladi, masalan, ma'lumot beruvchi, ma'lumot beruvchi yoki konativ, va boshqa niyatlar, masalan, ma'lumot uzatish, bilimlarni tarqatish, qoidalar o'rnatish, reklama va boshqalar. Tilshunoslik va adabiy tanqidni o'rganish uchun badiiy matnlar to'rt janrga bo'lingan: lirik, hikoya, dramatik va didaktik Matnlar har qanday ma'lumotni yozib oli hga imkon beradigan yozma hujjatlardir. Biroq, uning mazmunini to'g'ri talqin qili h uchun har bir matnning har xil turga javob berishi aniq bo'ladi. Matnlar har qanday ma'lumotni yozib olishga imkon beradigan yozma hujjatlardir. Biroq, uning mazmunini to'g'ri talqin qilish uchun har bir matnning har xil turga javob berishi aniq bo'lishi kerak, demak u o'ziga xos maqsadlar va tarkibiy xususiyatlarga ega bo'ladi. Shunga qaramay, har xil turdagi matnlar sof holatda kamdan-kam uchraydi, deb tushunish kerak. Matnning har bir turi o'z maqsadlariga erishish uchun boshqasining elementlaridan foydalanishi mumkin. Masalan, rivoyat matnida tavsif elementlari bo'lishi mumkin. Keling, matnning necha turi borligini va ularning umumiy xususiyatlari qanday ekanligini ko'rib chiqamiz
.