Kurs ishi ilmiy rahbar: Raximova Zarofat mundarija. Kirish

I BO`LIM. BADIIY MATN TUSHUNCHASI

1. 
   Badiiy matn nima?
   

Nuqtai nazaridan Tilshunoslik, badiiy matn bu erda tilning she'riy funktsiyasi, ya'ni bu erda matnning tarkibi asosan tilning shakli, uning go'zalligi va o'zimiz uchun xayoliy olamlarni tiklash qobiliyatiga asoslanadi. Biroz Badiiy matnlarning xususiyatlari ular kompozitsiya nuqtai nazaridan to'liq ijodiy erkinlikdir: matn shakli, uslubi va ohang (u g'amgin, quvonchli, achchiq, kinoyali, bayramona bo'lishi mumkin); ish bilan ta'minlashda adabiyot namoyandalari metafora, metonimiya yoki taqlid kabi matnni boyitish va o'quvchining tasavvurini jonlantirish uchun; bayon qilish, tavsiflash, dialog, ekspozitsiya yoki argumentatsiya kabi diskursiv resurslarni boshqarishda, matnni boshqarish; shuningdek, badiiy matn yaratilgan xayoliy tabiat.

Badiiy matn (xayoliy tavsif) - bu rol o'ynash materiallarida matnli tavsiflarning bir qismidir. Ularda o'yin va o'yin-mexanik ma'lumotlar yo'q. Badiiy matn ko'pincha dunyoning ba'zi tomonlarining adabiy qismlari haqida oddiy odam nuqtai nazaridan yoziladi. Badiiy matnlar atmosferani yaratadi, o'quvchilarning hayollarini yoqadi, matnga singib ketishiga yordam beradi. Masalan, she'rlar, hikoyalar, romanlar, she'rlar va boshqa ko'plab adabiyot janrlarini badiiy uslub deb tasniflash mumkin. Rus adabiyotining ko'plab klassiklari o'z asarlarida badiiy uslubdan foydalanganlar.
Badiiy til aksariyat hollarda adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan baholanib, unda asosiy e‘tibor tasvir vositalarining qo‘llanishi natijasida vujudga kelgan poetik tasvir tahliliga qaratilgan. Shuningdek, badiiy uslub tilshunoslik nuqtai nazaridan o‘rganilgan ilmiy ishlar ham mavjud. Bugungi kun filologiyasining dolzarb vazifalaridan biri o‘zbek lingvopoetikasining nazariy asoslarini ishlab chiqish, bir tizimga solish, uning tadqiq va usullarini yaxlit holda o‘rganish, barcha tushunchalarni guruhlashtirish, shu yo‘l bilan badiiylikni ta‘minlovchi unsurlarni ham til jihatdan tadqiq etishdan iborat.
Poetik fonetikada badiiylikni ta‘minlovchi unsurlar sifatida tovushlar o‘rganiladi. Uslubni yaratishda o‘ziga xos tovush o‘zgarishlari, urg‘u, ohang, ularning o‘quvchi tasavvuridagi ta‘siri va boshqa omillar e‘tiborga olinadi. Masalan, she‘riyatdagi vazifa talabiga ko‘ra tovush tushishi, tovush o‘zgarishi, tovush orttirilishi, tovushlarning o‘rin almashinuvi kabilar. Nasriy asarlarda ham badiiy obrazning ishonchli bo‘lishi uchun turli so‘zlar ifodasidagi o‘ziga xos holatlar kuzatiladi. Poetik leksikologiyaning tadqiqot ko‘lami nihoyatda keng bo‘lib, o`zbek tilshunosligida ham bir qator ilmiy ishlar qilingan.
Tilda har bir unsurning o`z vazifasi, ma'no doirasi, boshqa unsurlar, birliklar bilan bog`lanish qonuniyatlari bor. Ana shu qonuniyatlardan mukammal boxabar bo`lgan, so`z sezgisi va mahorati yuksak yozuvchi betakror tasvir, kutilmagan badiiy lavhalar paydo qila oladi. Shunda kitobxon asarning nafaqat g`oyasi, balki go`zal tilining asiriga aylanadi. Bunda umumxalq tilidagi badiiy tasvirga favqulodda muvofiq birliklarni tanlash, saralash va sayqallash asosida, lisoniy-badiiy qonuniyatlardan kelib chiqqan holda ularga yuklangan xilma-xil badiiy-estetik ma'nolar hal qiluvchi rol o`ynaydi.
Yozuvchining so`z qo`llash mahoratini baholash uchun, avvalo, so`z va uning ma'nosi, bu ma'noning tuzilishini aniq tasavvur etish lozim. So`zning qo`llanishi bilan bog`liq holda yuzaga chiqadigan qo`shimcha ma'no nozikliklari turli tasvir usullari va vositalari orqali reallashishi mumkin. Ammo bunday qo`shimcha ma'no nozikliklari ko`pincha so`z ma'nosining o`zida imkoniyat tarzida mavjud bo`ladi, ular so`zning ma'no qurilishida ilgaridan qayd etilgan bo`ladi. Poetik morfemikada asar matnida o‘ziga xos tarzda qo‘llangan har bir affiksning tahlili ham tarixiy, ham tavsifiy, ham qiyosiy jihatdan olib boriladi.
Poetik semantikada esa so‘zlarning ma‘no qirralarini ifoda etishi, ayniqsa, ko‘chma ma‘noda qo‘llanishi tadqiqida ham til boyligi, ham uslubning o‘ziga xosligini ko‘rsatib beruvchi vositalarga diqqat qaratiladi. Ijodkorning mahorati, so‘z boyligi, so‘z tanlash imkoniyatlari yoritib beriladi. Poetik sintaksisda matnning gap qurilishi tadqiq qilinadi. Badiiy nutqni tahlil qilish ikki xil: she‘riy va nasriy matn asosida amalga oshiriladi. Chunki bunda 9 she‘riy nutqni shakllantiruvchi unsurlarga, she‘riy nutq tuzilish tizimiga, gap bo‘laklari tartibiga, badiiy tasvir vositalarining qo‘llanishiga e‘tibor berish kerak bo‘ladi. Shoirning g‘oyasi va maqsadini aniqlashda gap bo‘laklarinng shaklan va mazmunan ifodalanish usullarini, emotsional-ekspressivlikni ta‘minlovchi barcha vositalarni tahlil etish zarur.
Nasriy nutqda ham gaplar va gap bo‘laklari tartibi, shakliy va mazmuniy mutanosiblik kabilarga e‘tibor berish kerak. Biz ushbu kichik tadqiqotimizda mohir so‘z san‘atkori shoira Zulfiya she‘rlarining til xususiyatlarini, xususan, ularning sintaktik xususiyatlarini asosida yoritib berishga harakat qildik.
Ko‘rinadiki, bu tarzdagi tasnif jiddiy asosga ega emas. Binobarin, matnni tilshunoslikda keng tarqalgan ikkiga ajratib tekshirish tamoyili asosida o‘rganish ham mantiqan, ham amaliy jihatdan maqsadga muvofiqdir. Minimal matn deganda biror mavzuni yoritishga qaratilgan qatralar, xalq donishmandligini ifodalaydigan maqol, matal va aforizmlar, hajviy asarlar, nomalar, she‘rlar, umuman, kichik mavzuni qamrab oluvchi bir necha gaplardan iborat butunlik tushuniladi. Matnning ichki tomonini mazmun yaxlitligi, tashqi tomonini esa turli shakldagi bog‘lamalar, sintaktik vositalar birlashtirib turadi. Masalan: Sevgi nima?
Insoniyat paydo bo‘ptiki, shu savol ustida bosh qotiradi. Ammo javob topolmaydi. Agar inson sevgining barcha sir-asrorini bilganida edi, uning modeli – qolipini yaratgan bo‘lardi. Sevgi hech qanday qolipga sig‘magani uchun ham sirli va abadiydir (O‘.Hoshimov). Keltirilgan kichik hajmli matnni tahlil qilsak, ushbu matnning ichki mazmuni savol shaklidagi sarlavha orqali yuzaga chiqqan. Matn to‘rtta gapdan tuzilgan. Butunlikni taminlayotgan vositalar sirasiga izchil va tugal ohang, ammo bog‘lovchisi, agar bog‘lovchisi va matnning mazmuniy o‘qini tashkil etuvchi sevgi so‘zi kiradi. Demak, masala savol shaklida qo‘yilyapti va unga matn orqali javob berilyapdi.
Mutaxasislar ba‘zan bittagina gap ham mikromatn tushunchasiga teng kelishi mumkin, degan fikrni aytib o‘tadilar. Masalan: Bahor… Bu jumlada ―tabiatning jonlanishi, hamma yoqning ko‘m-ko‘k bo‘lishi‖, ―atrof-muhitning go‘zallikka burkanishi‖, kabi yashirin mazmun mavjuddir. Lekin bu tildagi ko‘rinishlarni tor ma‘noda matn deb atash mumkin emas. Chunki matn tuzilishi jihatdan gapdan yirik sintaktik butunlikdir. Demak, u gaplardan tashkil topadi.
Yashirin mazmun sifatida havola etilayotgan ma‘nolar so‘zning ma‘no tuzilishi bilan bog‘liq. Mazkur gap o‘zidan keyin keladigan izohlovchi yoki kengaytiruvchi gaplar bilan bir butunlik hosil qilgandagina matn deyish to‘g‘ri bo‘ladi. Agar yashirin mazmunga qarab xulosa chiqariladigan bo‘lsa, istalgan so‘zni matn deyish mumkin bo‘ladi.
Maksimal matn deyilganda keng ko‘lamdagi voqealarni yoritish ehtiyoji bilan yuzaga kelgan butunlik nazarda tutiladi. Badiiy uslubda hikoya, qissa, roman kabi yirik hajmli asarlar maksimal matn deyiladi. Maksimal matn mikromatnlardan tashkil topadi. Eng kichik butunlik abzatsga, eng katta butunlik esa bob (qism yoki fasl) larga to‘g‘ri keladi.
Bunday matn tarkibida epigraf, so‘zboshi (muqaddima) so‘ngso‘z (epilog) kabi yordamchi qismlar ham ishtirok etishi mumkin. Ular asar mazmuni va g‘oyasiga, shuningdek, mavzuning tanlanishi va yoritilishiga oid ayrim masalalarga qo‘shimcha izoh bo‘lib keladi. Maksimal matn tashqi jihatdan turlicha shakllangan bo‘ladi.Masalan, Pirimqul Qodirovning ―Humoyun va Akbar‖ tarixiy romanini ko‘zdan kechiradigan bo‘lsak, mazkur asar ikki mustaqil qismga ajratiladi
Tilshunos M. Hakimov ilmiy matn tadqiqiga bag‘ishlangan ishida bu haqda shunday yozadi; ―Matn so‘zining lug‘aviy manosida birikish, bog‘lanish tushunchalarining borligi, shuning uchun matn tarkibi o‘zaro qaysidir bog‘lovchilar yordamida birikishini o‘rganish‖ ―Matn tilshunosligi‖ sohasining asosiy muammolaridan biri bo‘lib qoldi. Matn birliklarini o‘zaro bog‘lanishini ifoda etuvchi takror va bir necha ko‘rinishlari, olmosh turkumiga xos ba‘zi so‘zlar, gapning so‘roq shakliga xos ko‘rinishining matn hosil qilishdagi vazifalari matn tilshunosligida alohida o‘rin tutadi‖. Mazkur ishda muallif ―matn‖ atamasini ―nutq‖, ―kontekst‖ kabi boshqa lingvistik atamalardan farqlaydi.