Kurs ishi ilmiy rahbar: D. Toʻrayeva “Himoyaga tavsiya etilsin” “Amaliy tilshunoslik va lingvodidaktika” kafedrasi mudiri F. f d. B. Mengliyev 2020– yil “ ” – yanvar toshkent – 2020 reja: kirish

Analitik usul. Bu usulning asosiy xususiyati shundan iboratki, birikmani tashkil qilgan komponentlar hech qanday qo‘shimcha olmaydi yoki qo‘shimcha olganda ham uning (qo‘shimchaning) so‘zlar bog‘lanishidagi ahamiyati ikkinchi darajalidir. Bunday hollarda ikki so‘zning o‘zaro bog‘lanishini yordamchi so‘zlar yoki ko‘makchilar ta’minlaydi (ko‘makchilar, ikki so‘zni o‘zaro bog‘lash vazifasida kelgan har qanday so‘z, bor, yo‘q so‘zlari, bog‘lama deb atalgan ayrim elementlar va sh. k. (injener bo‘lib ishlaydi birikmasida bo‘lib so‘ziga, bolasi bor xotin birikmasida bor so‘zining funksiyasiga e’tibor qilinsin).
So‘z tartibi. Yuqorida keltirilgan ikkita asosiy usuldan tashqari, hozirgi o‘zbek tilida so‘z tartibi ham so‘z birikmasi komponentlarining o‘zaro sintaktik aloqasini ta’minlovchi mu– ,him vositalardandir. So‘z tartibi ko‘p vaqt grammatik holatnigi– –na o‘egartirib qolmasdan, balki birikma ifoda etgan ma’noni ham o‘egartirib yuboradi: a) ikkita olma – olma ikkita, qizil qalam – qalam qizil kabi birikmalarda so‘z tartibining o‘egarishi aniqlovchili birikmani predikativ birikmaga aylantirib yuborgan; b) paxta zavodi – zavod paxtasi, kolxoz g‘allasi – g‘alla kolxozi kabi birikmalarda so‘z tartibining o‘egarishi birikma ifoda etgan ma’noga kuchli ta’sir ko‘rsatgan; d) ikki otning qo‘shimchasiz birikuvida ham xuddi shunday holatni ko‘ramiz: charm etik – etik charm kabi birikmalarning birinchisida “charmdan tikilgan etik”, ikkinchisida “etikka mo‘ljallangan charm” ma’nosi bor; lampa shisha – shisha lampa, ko‘z oynak – oynak ko‘z, cho‘ntak soat – soat cho‘ntak, soch popuk– popuk soch kabi so‘z birikmalarida ham o‘zaro semantik farq sezilib turibdi.
So‘z birikmalari sistemasida intonatsiya ham ma’lum rol o‘ynaydi, lekin bu usulning ahamiyati uncha katta emas. Hammaga ma’lum bo‘lgan bir misolni keltirish bilan kifoyalanamiz; uchta bolali xotin birikmasida uchta so‘zini ayirib talaffuz hilish bilan “bolasi bor uchta xotin” ma’nosi ifodalangan, uchta so‘zini bolali morfemasiga qo‘shib aytsak, “bir xotinning uchta bolasi bor” degan ma’no kelib chiqadi. Qanday bo‘lmasin, bu usul yuqorida keltirilgan uchta asosiy usulga haraganda kam ahamiyatga egadir.