Kurs ishi doc

 

 

Kompyuterlarni yerga ulash va yerga ulash himoyasiga  talablar 

 

     Hamma  Kompyuterlarda  elektr  tarmog'iga  ulash  uchun  maxsus  sistema 

ishlatiladi va unda "0" ulash  himoyasi  qo'llanilgan.  "0"  ga ulash himoyasi bu "0" 

simini  korpuslarga  bog'lash  va  har  xil    issiqlikda  ishlaydigan  avtomatlarni  ishga 

tushiruvchi sistemadir. 

Shaxsiy kompyuterdan foydalanish qoidalari.    

 

Shaxsiy  kompyuterni  ishga  tayyorlash  va  o'chirish  tartiblari  mavjud. 

Avvalambor,  kompyuterning  tarmoq  kuchlanishiga  mosligini  tekshirish  kerak. 

Shaxsiy  kompyuterlar  220  yoki  110  kuchlanishli  elektr  tarmoqlarida  ishlashi 

mumkin.  

 

Shaxsiy  Kompyuterlar  uchun  kuchlanishning  o'zgarishi,  ayniqsa  keskin 

o'zgarishlar xavfli bo'lishi mumkin. Shuning uchun maxsus stabilizatorlardan yoki 

elektr  quvvatining  o'zluksizligini  ta'minlovchi  -  URS  qurilmasidan  foydalanish 

tavsiya  etiladi.  Maxsus  URS  qurilmasi  elektr  quvvatini  o'zgarmas  holda  ushlab 

turadi,  hamda  elektr  manbai  o'chirilgandan  keyin  muayyan  vaqt  davomida 

Kompyuter  ishlashini  ta'minlab  turadi.  Bu  vaqt  Kompyuterda  bajarilayotgan 

---

 

 

ishlarni  tugatish  uchun  yetarlidir.  masalan,  kerakli  ma'lumotlarni  diskka  yozib 

qo'yish yoki programmalar ishini tugatish uchun va hokazo. 

Odatda, 

informatikani 

uchta 

o`zaro 

bog’liq 

qismga 

ajratilib 

qaraladi:1)apparatli texnika vositasi; 2)dastur muhiti; 3)algoritmlar muhiti 

Komp’yuter  -  dasturlanadigan  elektron  qurilma  bo`lib,  u   axborotlarni  qayta 

ishlaydigan,  saqlaydigan   va  yig’adigan    elektron-hisoblash  mashinasidir. 

Komp’yuter   atamasi   ingliz  tilidan  olingan  bo`lib,   o`zbek  tilida  “hisoblovchi” 

degan  ma’noni  beradi.  Uning  asosiy  vazifasi  turli  ma’lumotlarni  qayta  ishlashdan 

iborat.  

Komp’yuterlarning amalda - raqamli, analogli (uzluksiz), raqamli- analogli, 

maxsuslashtirilgan  kabi  turlari  mavjud.  Hozirgi  davrda,  raqamli  komp’yuterlar 

foydalanilishi,  bajaradigan  amallarning  universalligi,  hisoblash  amallarining 

aniqligi  va  boshqa  ko`rsatkichlari  yuqori  bo`lgani  uchun  ulardan  ko`proq 

ishlatilmokda. 

Komp’yuterlarni  xotirasining  hajmi,  bir  sekundda  bajaradigan  amallar 

tezligi,  ma’lumotlarning  yacheykalarda  tasvirlanishiga  qarab  besh  guruhga 

bo`lishi  mumkin:  super  komp’yuterlar  -Super  Computer;  katta  komp’yuterlar  - 

Manframe 

Computer; 

mini 

komp’yuterlar 

- 

Minicomputer; 

shaxsiy 

komp’yuterlar - PC-Personal Computer; bloknot komp’yuterlar -noutbook. 

Super  komp’yuterlar  (TOR  500  komp’yuterlar)  -  juda  katta  tezlikni  talab 

kiladigan  va  katta  hajmli  masalalarni  echish  uchun  mo`ljallagan.  Bunga  misol 

sifatida ob-havoning global prognoziga oid masalalarni keltirish mumkin. 

Katta  komp’yuterlar.  Katta  komp’yuterlar  -   fan  va  texnikaning  turli 

sohalariga  oid  masalalarni  echishga  mo`ljallangan.  Ularning  amal  bajarish 

tezligi  va  xotira  hajmi  superkomp’yuterlarnikiga  qaraganda  bir-ikki  pog’ona 

past.  

Minikomp’yuterlar  (kichik  komp’yuterlar)  hajmi  va  bajaradigan  amallar 

tezligi  jihatidan  katta  komp’yuterlardan  kamida  bir  pog’ona  past  bo`lib,  

ularning  o`lchamlari  tobora  ixchamlashib  shaxsiy  komp’yuter  kabi  joyni 

egallaydiganlari yaratilmoqda 

SHaxsiy  komp’yuterlar.  SHaxsiy  komp’yuterlar  hozirda  korxonalar, 

muassasalar, oliy ukuv yurtlarida keng tarqalgan bo`lib, ularning aksariyati IBM 

rusumiga mos komp’yuterlardir. 

Noutbuk  komp’yuterlar.  Noutbuk   komp’yuterlar  hajmi  ancha  ixcham 

bo`lib,  ammo  bajaradigan  amallar  soni,  xotira  hajmi  shaxsiy  komp’yuterlar  

darajasiga  ko`tarilib  bormoqda.  Hozirda  bunday  noutbuklarni  IBM,   Compaq, 

Aces, Toshiba  va boshqa firmalarda ishlab chiqarilmokda.  

        EHM  yaratilish  bosqichlari.  EHMlar  yaratilish  bosqichlari  va  ishlatilayotgan 

element bazasi bo`yicha  quyidagi avlodlarga bo`linadi. 

Birinchi avlod, 1950-yillar, elektron vakuumli lampalardagi EHMlar. Birinchi 

katta  eNIAK EHMi 1946 yilda yaratilgan, U 50 tonnadan og’irroq, sekundiga bir 

necha yuzlab amal tezkorlikka ega, tezkor xotira sig’imi 20 ta son bo`lib, 100 kv m 

dan ortiq maydonni egallagan.

[1]

 

Ikkinchi avlod, 1960-yillar, diskret yarim o`tkazgichli –tranzistorlardan iborat 

EHMlar yaratildi. 

---

 

 

Uchinchi  avlod,  1970-yillar,  kichik  va  o`rta  darajali  zichlikdagi  yarim 

o`tkazgichlar  integral  sxemalardagi  EHMlar.  Bu  erda  bitta  korpusda  minglab 

tranzistorlar joylashtirilgan.  

To`rtinchi  avlod,  1980-yillar,  Katta  va  o`ta  katta  integral  sxemalarda- 

mikroprotsessorlarda  tuzilgan  EHMlar.  Bitta  kristallda  millionlab  tranzistorlar 

joylashtirilgan. 

Beshinchi avlod, 1990-yillar, bilimlarni  ishlab chiqadigan samarali tizimlarni 

qurishga  imkon  beradigan  o`nlab  parallel  ishlaydigan  mikroprotsessorlardagi 

EHMlar bo`lib, ular bir  vaqtning o`zida dasturni o`nlab ketma-ket  ko`rsatmalarini 

bajaradi. 

Oltinchi  va  keyingi  avlod,  2000  yillar,  ommaviy  parallelizmli  va  “neyron” 

sturukturali  optoelektron,  biologik  tizimlarning  arxetekturasini  madellashtiruvchi 

ko`p sonli  mikroprotsessorlarning taqsimlangan tarmoqli EHMlar. 

       

SHaxsiy komp’yuterning  tuzilishi 

 

SHaxsiy  komp’yuterlar  odatda  ikkita  qismga  ajratib  ko`rsatiladi.  Birinchisi  - 

apparat  qismi  u   Hardware  deb,  va  ikkinchisi   -  dasturiy  ta’minot  qismi,   u 

 Software deb nomlanadi, ya`ni 

KOMPYUTER=APPARATURA+DASTURLAR  formulasi o`rinli bo`ladi. 

SHaxsiy  komp’yuter  tarkibiga  quyidagilar  kiradi:    sistema   bloki;  monitor; 

qlaviatura; “Cichqoncha”.Bular SHKning standart konfiguratsiyasidir.  

Istalgan komp’yuter: arifmetik - mantiqiy qurilma (AMQ); xotirada saqlovchi 

qurilma; boshqaruv qurilmasi; kiritish-chiqarish qurilmalari;  

Sistema  bloki  -  komp’yuterning  markaziy  qismi  hisoblanadi.  Komp’yuter  -  

deyilganda aynan sistema bloki tushuniladi. 

Sistema  bloki  komp’yuterning  ishlashini  ta’minlovchi:  protsessor,  xotirada 

saqlovchi  qurilma,  qattiq  va  yumshoq  disklardan  iborat  yig’uvchilardan   tashkil 

topgan.  Sistema  blokida  “yoqish/o`chirish”  tugmasi  joylashtirilgan.  Sistema  bloki 

odatda  dESCtor  (yassi)  yoki  town  (minora)  ko`rinishida  ishlab  chiqariladi. 

Komp’yuterning asosiy qismlari sistema blokida joylashtiriladi. 

Mikroprotsessor  komp’yuterning  amal  bajaradigan  qismi  bo`lib,  u 

ma’lumotlarni berilgan dastur asosida qayta ishlaydi va u 140 tacha turli arifmetik 

va  mantiqiy amallarni bajaradi. Mikroprotsessor (CPU) komp’yuterning  «Miyasi» 

hisoblanadi,  unda  barcha  hisob-kitoblar  amalga  oshiriladi,  uning  asosiy 

---

 

 

ko`rsatkichi  tezligi  hisoblanadi  va  megagerts  (Mgts)  sekundlarda  o`lchanadi,  u 

qancha qatta bo`lsa,komp’yuter shuncha tez ishlaydi.  

Operativ  xotira   komp’yuterning  muhim  qismi  bo`lib,  protsessor  undan 

amallarni bajarish uchun dastur berilganlarni oladi va amalni bajarib, natijani yana 

unda saqlaydi.  

Doimiy  xotira-komp’yuterlarda  berilganlar  unga  avvaldan  joylashtirilgan 

doimiy  xotira  (BIOS)  -   kiritish  chiqarishning  asosiy  tizimi  mavjud.  Bunday 

xotiradan  faqat  o`qish  mumkin  bo`lganligi  sababli,  u  ROM  -   faqat  o`qish  uchun 

ishlatiladi.  Vazifasi,  komp’yuter  jihozlarini  ishlashini  tekshirish,  operatsion 

sistemaning 

boshlang’ich 

yuklanishini 

ta’minlash, 

qurilmalarga 

xizmat 

ko`rsatishning asosiy funktsiyalarini bajarish uchun ishlatiladi. 

Kesh  xotira  komp’yuterning  ishlash  tezligini  oshirish  uchun  ishlatiladi.  U 

tezkor  xotira  va  mikroprotsessor  orasida  joylashgan  bo`lib,  uning  yordamida 

amallar bajarish tezkor xotira orqali bajariladigan amallardan ancha tez bajariladi.  

Videoxotira  monitor  ekranida  video  ma’lumotlarni  (videotasvirlarni)  saqlab 

turish  uchun  ishlatiladi.  Videoxotira   bu  grafik  tasvirlar  shakllanadigan   maxsus 

operativ xotiradir. Uning kattaligi 512 Kbdan tortib 4 Mbgacha bo`lishi mumkin va 

ular 16,7 mln. rangni uzata olish imkoniyatiga ega bo`ladi.  

SHina-komp’yuterlarda  har  bir  qurilmalarning  ishini  boshqaruvchi  elektron 

sxemalar  mavjud  bo`lib,  ular  adapterlar  (moslovchilar)  deb  ataladi.  barcha 

adapterlar  mikroprotsessor  va  xotira  orqali  berilganlarni  ayrboshlovchi  shina 

(sim)lar  orqali  bog’langan  bo`ladi.  Sistema  platasiga  BIOS,  mikroprotsessor, 

tezkor xotira, kesh xotira, shinalar joylashtirilgan bo`ladi.  

Axborotlarni ishlab chiqish bosqichlari   

Axborotlarga  ishlov  berishning  asosiy  protseduralari  quyidagilardan  iborat 

bo`ladi: 

  axborotlarni yig’ish va ro`yxatdan o`tkazish; 

  axborotni tartiblash, tahlil qilish va uzatish; 

  ma`lumotlarni kodlashtirish; 

  ma`lumotlarni kodlash va uzatish; 

  iqtisodiy axborotlarni qayta ishlash; 

  axborotni chop etish va axborotdan foydalanish; 

  qaror qabul qilish, boshqarish ta`sirini ishlab chiqish.       

Axborotlarni  yig’ish  va  ro`yxatdan  o`tkazish.  Korxonalarda  axborotlarni 

yig’ish  va  ro`yxatga  olish  turli  xil  xo`jalik  ishlari  bajarilganda  amalga  oshiriladi. 

Dastlab  axborotlar  yig’iladi  so`ngra  ro`yxatga  olinadi.  Axborotlarni  yig’ish  va 

hisobga  olish  amallari,  odatda  ish  joylarida,  ularga  ishlov  berish  esa, 

avtomatlashgan ish joyida yoki hisoblash markazlarida amalga oshiriladi. 

Axborotni  tartiblash,  tahlil  qilish  va  uzatish.  Korxonada  axborotlar  yig’ilib, 

ro`yxatdan  o`tkazilgach  uni  tartiblash  amalga  oshiriladi.  So`ngra  tartiblangan 

axborotlar  tahlil qilinadi va uzatiladi 

Ma`lumotlarni  kodlashtirish.  Ma`lumki,  informatika  ma`lumot  deyilganda, 

axborotning  komp’yuterdagi  tasviri  tushuniladi.   SHu  sababli,  komp’yuterlarda 

qo`llanish  sohasiga  ko`ra  axborot,  qayta  ishlanayotgan  ma’lumotlarni  simvolli 

(harf,  raqam,  kodlashtirilgan  grafik  obrazlar  va  tovushlar)  belgilashlar  ketma-

---

 

 

ketligini   ifodalaydi.  Axborotni   xabarga  aylantirish  usullaridan  biri  -  ularni 

moddiy tashuvchi vositasida yozish va uzatish hisoblanadi. Bunday yozish jarayoni 

kodlashtirish deb yuritiladi. 

Ma`lumotlarni  kodlash  va  uzatish.  Komp’yuterlarda  axborotlarni  saqlash, 

qayta  ishlash,  uzatish  jarayonlarida,  ularni  komp’yuter  tushunadigan  shartli 

belgilarga  aylantirish,  ya`ni  axborotlarni  komp’yuterlarda  ifodalash  zaruriyati 

yuzaga  keladi.  Bu  jarayonlarni  axborotlarni  kodlash  yoki  kodlashtirishni 

deyiladi. 

 Axborotlarni  komp’yuterlarda  ifodalash  uchun  ikkilik  sanoq  tizimida  0  yoki 

1 raqqamlari yordamida kodlash amalga oshiriladi.  Ikkilik  sanoq tizimida amalga 

oshiriladigan   ikkilik  kodlash  orqali,  ko`p  sonli  harf,  raqamlarni  0  va  1   

belgilarining  tegishli  ketma-ketligi  tarzida  ifodalash  imkoniyati  tug’iladi.  Bu 

ketma-ketliklar kodli kombinatsiyalar deyiladi. 

Kodli  kombinatsiyalarni  tashkil  qiluvchi  belgilar  soni,  kodning  uzunligini 

deyiladi.  Komp’yuter  (EHM)  faqat  sonli  shakldagi  ma’lumotlarni  qayta  ishlaydi. 

Barcha  ma’lumotlar,  xususan,  dasturlar,  matnlar,  ovozlar,  rasmlar  komp’yuterda 

qayta  ishlashi  uchun  u  albatta  sonli  shaklga  almashinishi  lozim.  Demak, 

komp’yuter ma’lumotlarni qabul qilar ekan, dastlab u kodlanadi. Har bir harf  yoki 

belgilarga  maxsus  son  mos  keladi.  Uni  ekranga  yoki  chop  qilish  qurilmasiga 

chaqirish  jarayonida  yana  shu  songa  mos  belgi  qo`yiladi.  YUqorida  keltirilgan 

mulohazalar axborotlarning o`lchov biliklari tushunchasini yuzaga keltiradi.    

Demak, ma`lumotlar kodlashtirilganda, ular  o`lchov birligi bir bit dan iborat,  

0 yoki 1 qiymatlardan birini  qabul qiladi.  Lekin komp’yuter buyruqlari bayt bilan 

ishlaydi.  Ketma-ket  sakkiz  bit  bir  bayt  dan  iborat  bo`ladi.  Demak,  bir  bayt  birligi 

bilan 256 variantda kodlash imkoniyatini beradi, chunki 2

8

=256. 

Bayt  –  sakkiz  bitdan  iborat  axborotning  eng  kichik  o`lchov  birligi  bo`lib,  u 

Klod SHennon tomonidan taklif qilingan. Bir bit 0 yoki 1 raqamidan iborat bo`ladi.  

Klaviatura alfavitdagi 256 ta simvolni kodlashtirish uchun, aynan sakkiz  “bit” 

bo`lishi  talab  qilinadi.  Hisoblash  texnikasida  bit  deyilganda   “0”  yoki   “1” 

raqamlarini saqlovchi eng kichik xotirasi tushuniladi. 

1)    1 bit = 0 yoki 1 raqamlaridan biri 

2)    8 bit = 1 bayt 0 yoki 1 raqamlaridan iborat sonlar  kombinatsiyasi 

3)    1 Kilobayt (Kb)    =  1024 bayt    = 2

10

 bayt. 

4)    1 Megobayt (Mb)   =  1024 Kbayt = 2

20

 bayt= 1048576 bayt. 

5)    1 Gigabayt (Gbayt)= 1024 Mbayt = 2

30

 bayt=1 073 741  824 bayt. 

6)    1 Terabayt (Tb)= 1024 Gbayt  = 2

40

 bayt=1 099 511 627 776 bayt. 

7)    1 Petabayt (Pb)= 1024Tbayt=2

50

bayt=1125899 906 842 624 bayt.     

Iqtisodiy  axborotlarni  qayta  ishlash.  Komp’yuterlarda  iqtisodiy  axborotlarni 

qayta  ishlash,  qayta  ishlagayotgan  axborotlarning  mazmun  va  mohiyatidan  kelib 

chiqqan  holda   tegishli  ilovalar   amaliy  dasturilar   yordamida  amalga  oshiriladi, 

ularga ishlov beriladi. 

Axborotni 

chop 

etish 

va 

axborotdan 

foydalanish. 

Ma`lumotlarni 

komp’yuterda qayta ishlash jarayonlari tugagach ular maxsus vositalar (printerlar) 

yordamida  chop  qilinadi,  natijada  qayta  ishlangan  YAngi  axborotlardan 

foydalanish imkoniyati yuzaga keltiriladi. 

---

 

 

Qaror  qabul qilish, boshqarish ta`sirini  ishlab chiqish.  Komp’yuterda  olingan 

axborotlarni  tahlil  qilish  asosida  samarali  boshqariv  ta`sirini  ishlab  chiqiuvchi  

qarorlar qabul qilinadi.    

  

2.4. Komp’yuterga axborotni kiritish qurilmalari  

 

1.Klaviatura  -  komp’yuterga   asosiy  ma`lumot  kiritish   vositasi  hisoblanadi. 

Bu  ishlar  klaviaturaning   klavshli  tugmalari  bosish  orqali  amalga  oshiriladi. 

Klaviaturada  klaavshli  tugmalar  soni  101/105  (hozir  undan  ham  ko`p)ni  tashkil  

qiladi. NoteBook (bloknot) tipidagi komp’yuterlarda, klaviaturadagi tugmalar soni 

83 ni tashkil  qiladi.  

 

Komp’yuter  klaviaturasidagi  tugmalar  6  ta  guruhdan  iborat  bo`ladi:  harfli  - 

raqamli  tugmalar;  boshqaruvchi  tugmalar;  funktsional  tugmalar;  raqamli 

klaviatura;   kursorni  boshqaruvchi  tugmalar;   manbali  indekatorli  tugmalar.   

Pastda  joylashgan  uzun,  xech  qanday  belgisi  bo`lmagan  klavishning  nomi 

Spacerbar  yoki   Space  deb  ataladi  va  matnda  bush  joy  belgisini  kiritishga 

mo`ljallangan.  

2.Sichqoncha 

– 

komp’yuter  

ekrani 

bo`ylab 

kursorning 

erkin 

harakatlantirishni  ta`minlovchi,  oynai  tugmalarini,  menyu  bandlarini,  buyruqlarini 

tez tanlash va ishga tushiruvchi - dasturlarni boshqarish manipulyatoridir. 

---

 

 

 

"Sichqoncha"dagi  uchta  klavishining,  asosan  ikkitasi  ko`proq  ishlatiladi. 

"Sichqoncha"ni   chap  klavishi  asosan  komp’yuterni  boshqarish  uchun  xizmat 

qiladi. U Enter klavishini vazifasini bajaradi.  "Sichqoncha", odatda, ikki yoki uch 

klavishli bo`ladi: chap, o`rta (rolik) va o`ng.  

 "Sichqoncha"ni  chap  klavishi  yordamida  asosiy  amallar  bajariladi. 

"Sichqoncha"ni  o`ng  klavishi  kontekst  menyuni  chiqarish  va  u  bilan  buyruqlar 

berish  uchun  xizmat  qiladi.   Kontekst  menyuning  vazifasi  joriy  holatda  u  yoki  bu 

amalni  tezroq  bajarish  bilan  bog’liq.  "Sichqoncha"ning  o`rta  klavishi  oynani  ish 

sohasi sahifasini o`tkazish uchun xizmat qiladi.  "Sichqoncha"ni  o`ng klavishining 

vazifasi  dasturga  bog’liq   bo`ladi.   Ko`p  hollarda  u  Esc  tugmasini  vazifasini 

bajaradi.  

3.Joystik.  Bu  sisqoncha  o`rnini  bosuvchi  qomp’yuterlarda  o`ynash 

qurilmasidir.  U  sichqonchaga  muqobil  qurilma  hisoblanadi  va  ayrim  komp’yuter 

o`yinlarini  o`ynashda juda o`ng’ay vosita hisoblanadi.                 

4.Sensor  paneli  va  maxsus  qalam  ham   sichqonchaga  muqobil  qurilma 

hisoblanadi.  Bu  vosita  yordamida  qog’ozga  qalam  yordamida  chizish  va  nuqta 

qo`yish  kabi  ma`lumotlar  komp’yuter  ekraniga  kiritiladi.  Faqat  qog’oz  o`rnida 

sensor  paneli-   touchpad   va  qalam  o`rnida   stylus,   ya`ni  komp’yuter  maxsus 

qalamidan foydalaniladi. 

5.Skaner - matn, grafika, tasvirlarni komp’yuterda kiritishni avtomatlashtirish 

uchun  xizmat  qiluvchi  vositadir.  Skaner  tayyor,  qog’oz  ko`rinishidagi  xo`jjatlarni 

elektron  ko`rnishga  o`tkazib  klmp’yuter  xotirasiga  saqlash  va  e  –  mail  orqali 

jo`natishga imkon yaratadi. Bundan tashqari qog’ozdagi va fotorasmdagi suratlarni 

elektron ko`rinishga o`tkazish mumkin.  

6.Mikrofon - ovozni elektron  kodlar ko`rinishiga o`tkazib  yozib olish  o`chun 

mo`ljallangan qurilmadir. 

7.Veb-kamera.  Internet  orqali  bir  komp’yuterda  harakatlarni  suratga  olib,  

boshqa kaomp’yuterlarga uzativchi qurilma. 

                              

                               

  

                       1-rasm. SHaxsiy va noutbuk komp’yuterlar. 

---

 

 

 

  

2-rasm. Komp’yuter sistema bloki. 

    

 

3-rasm. Intel  korporatsiyasining  Pentium protsessori.  

  

  

        

  

 

  

  

 

 

 

 

 

 

       4-rasm. Komp’yuterning operativ (tezkor) xotirasi va (ona) platasi 

  

---

 

 

 

  

  

                            5-rasm.  Qattiq disk (Vinchester).       

 

 Kontroller  yoki  adapterlar  -  Ular  xar  xil  tashqi  qurilmalar  ishini 

ta`minlaydilar. Ishlash xolatlari bilan farqlanadi (video plata, tovush plata, tarmoq 

platasi va ...).  

 

Elektr  ta`minlovchi  blok  -  Xar  bir  qismning  o`ziga  mos  elektr-quvvat 

extiyojini ta`minlovchi blok. Ular ishlash quvvatlari bo`yicha farqlanadi. 

 

Sichqoncha manipulyatori 

. 

---

 

 

 

 Komp’yuterdan  axborotni chiqarish qurilmalari  

  

1.Monitor-komp’yuterdagi  matn va grafik ma’lumotlarni tasvirlash qurilmasi. 

Monitorlarning   ko`p   tarqalgan  ikkita  turi  mavjud.  Bular  trubkali  (CRT)  va 

suyuqlik  to`ldirmali    monitorlardir.  Keyingi  paytlarda  suyuqlik  to`ldirmali   

monitor keng tarqalmoqda. CHunki u foydalanuvchini ko`ziga kam ziyon etkazadi 

va hajmi kichik bo`lganligi uchun foydalanuvchi stolida kam joy egallaydi. 

Hozirgi  davrda  SVGA  rusumli  monitorlarini,  bir  nuqtada  16,8  mln.  xil  rang 

bera oladigan  800x600, 1024x768, 1280x1024, 1600x1200  nuqtali turlari  mavjud. 

Monitor  ekrani   9  dan   21  dyuymgacha  (23-54  sm)  yoki  undan  katta  o`lchamli 

bo`lishi  mumkin  Bu  monitorlardagi  nuqta  o`lchami  0,32  mm  dan 0,21  mm  gacha 

bo`lishi mumkin. Nuqta qancha kichik bo`lsa, tasvir shuncha sifatli bo`ladi. 

2.Printer  –  elektron  ko`rinishdagi  ma`lumotlarni  qog’ozga  chop  etuvchi 

qurilmasi.  Printerlar  qog’ozga  chiqariladigan  ma`lumotning  rangi  bo`yicha:  rangli 

va oq-qora turlariga ajratiladi.  Raqamli foto suratlarni chiqarish uchun maxsus foto 

printerlar  mavjud,  ular  suratlari  maxsus  foto  qog’ozlarga  chiqaradi.  Ayrim 

fotoprinterlarda kompakt disklarnii ustiga tasvir va yozuvlarni tushirish imkoniyati 

mavjud. 

Printerlarni  ma`lumotni  qog’ozga  tushirish  texnologiyasi  bo`yicha  uch: 

nuqtaviy  matritsali  (ignali,  oq-qora  rangli);  siyohli  (nozik  oqimlar  ko`rinishida 

purkovchi)  va  lazerli  (Lazer  nurlari  va  toner  yordamida  tasvir  yoki  matn   hosil 

qilinadi, oq-qora rangli) kabi turlari mavjud. 

3.Quloqqa  qo`yib  eshitish  qurilmasi  (Headphone).  Musiqa  tinglash, 

videofil’mlar va boshqa turdagi ovozlarni eshitishga xizmat qiladi.  

4.Kalonka  (Speaker).  Musiqa,  videofil’mlar  va  boshqa  turdagi  ovozlarni 

atrofga tarqatish qurilmasi 

5.Kompakt 

va 

flesh  disklar  –    komp’yuterga  axborotni 

kiritish, 

komp’yuterdan  axborotni  chiqarish  va  axborotlarni   saqlash  qurilmalari 

hisoblanadi.  Kompakt  disk  (sompakt  -  disk)  -  komp’yuterga  axborotlarni  kiritish 

vositasi.  U   yana  komp’yuterlararo  axborotlarni  almashish  va   saqlash  kabi 

vazifalarni ham bajaradi. Axborot tashuvchi vosita. 

5.1.Kompakt disklar. CD abbreviaturasi sompakt-disk, ya’ni boshqa disklarga 

nisbatan  kichik  o`lchamli  plastik  o`lchamga    ega  degan  ma’noni  anglatadi.  CD 

ning  standart  o`lchami  120  millimetrni  tashkil  qiladi.  Undagi  axborot  hajmi  CD 

disklar  uchun  700  megobaytdan   900  megabaytgacha,  DWD  disklar  uchun  bir 

---

 

 

tomonlama  yozuvda  4,7  gigabaytni  va  ikki  tomonlama  yozuvda  9,4  gigabaytni 

tashkil  qiladi.  Bundan  tashqari  kichik  diametrli   o`lchami  80  mm  bo`lgan   200 

megabayt axborot sig’imli CD lar ham mavjud. 

Bu disklardan ikki xil yo`nalishda foydalanish mumkin ya’ni,  faqat yozuvchi 

recordable (CD-R) va  qayta yoziladigan  rewritable (CD-RW). Dunyoda  dastlabki 

multmediali  dasturlarning  asosiy  tashuvchilari  bo`lib  CD-ROM  lazer  disklari 

hisoblanadi.  Tashqi  ko`rinishidan  Audio  kompakt  -  diskdan  farq  qilmaydigan  bu 

lazer disklari - video, audio, matn, grafika va animatsiya ko`rinishdagi axborotlarni 

900  megabaytgacha  bo`lgan  hajmini  o`ziga  sig’dira  oladi.Masalan  sig’imi  700 

Mbaytli  kompakt   diskka  250000  sahifali  matn  yoki  8  metrli  kitob  javonidagi 

axborotlarni  joylashtirish  mumkin.  Bu  imkoniyatlar,  CD-ROM  lazerli  disklarni 

hayotda   amaliy  jihatdan  keng  qo`llanishiga  olib  keldi.  Kompakt  disklardan 

ma’lumotlarni  o`qish  lazerli  nurlar  yordamida  amalga  oshiriladi.  Lazerli  nurlar 

kompakt diskga kiritilgan mikroyulakchalardagi axborotlarni o`qiydi. 

CD  disklar  uchun  CD-ROM  (faqat  o`kish  uchun)  va   CD-RW  (o`qish  va 

yozish uchun) qurilmalari komp’yuterlarda kompakt disklardan axborotlarni o`qish 

va yozish uchun o`rnatiladi. DVD- disklar uchun DVD -ROM (faqat o`kish uchun) 

va  DVD -RW (o`qish va yozish uchun)  kabi qurilmalar ishlatiladi. 

5.2.  Flesh  disk.  (Flesh-pamyat’).  Bu  hozirgi  davrda   -   eng  ommalashgan 

zamonaviy  axborot  tashuvchisi  va  saqlovchisi.  U  katta  hajmdagi  ma’lumotlarni 

uzoq  muddatli  sifatli  saqlash  imkoniyatiga  ega.  Axborot  sig’imi  (hajmi)  4 

gigabaytgacha  boradigan   flesh  –  xotiraning  Flash  File  System  fayl  sistemasiga  

ma’lumotlarni   100 000  marotabagacha  qayta  yozish  mumkin.  YUqori  darajadagi 

ishonchliligi, mustahkamligi va energiyani kam sarflash xususiyatlariga ega.  Flesh 

–  xotira  komp’yuterga  USB  porti  orqali  ulanadi.  Hozirga  davrda  diktofonlarda, 

pleerlarda,  mobil  telefonlarida,  raqamli  fotoapparatlarda   va  boshqa  qurilmalarda 

flesh – xotira keng qo`llanilmoqda. 

5.3.Komp’yuter tarmoqlari. Odatda komp’yuter tarmoqlari:  lokal  (mahalliy);  

regional  (mintaqaviy);   global  (Internet)  dan  iborat  bo`ladi.  Masalan,  Siz  Internet 

tarmog’idagi  axborot  resurslaridan  birorta  faylni  joriy  komp’yuterga  yozib  olgan 

bo`lsangiz, siz kerakli axborotni komp’yuteringizga kiritgan hisoblanasiz. 

5.4.Modem  -  modulyatsiya,  demodulyatsiya  so`zlaridan  olingan  bo`lib, 

uzluksiz  signallarini  raqamli  (modulyatsiya)  va  raqamli  ma’lumotlarni  uzluksiz 

(demodulyatsiya) signallarga almashtirib beradigan qurilmadir.  

Uning  asosiy  vazifasi  komp’yuterlararo  aloqani  o`rnatishdir.  U  o`zining 

kommunikatsion  dasturlariga  ega  bo`lib,  bu  dasturlar  yordamida  ma’lumotlarni 

uzoq masofalarga uzatishi va qabul qilishi mumkin. 

 Modem ichki va tashqi bo`lishi mumkin.  

 

   

---

 

 

      

  

      

   

  

Modem va skanerlar. 

                    

 

Monitorlar (trubkali turi). 

  

          

Printerlar. 

  

 

Kalonka (Speaker)lar  

  

---

 

 

Telekommunikatsiya vositalari 

Telekommunikatsiya atamasi – yunon tilidagi tele- uzoq, uzoqlashgan va lotin 

tilidagi communicato-muloqot, so`zlashuv degan ma`noni anglatadi. 

–axborotni  uzatishning   texnik  vositalari  va  Telekommunikatsiya  deyilganda  

distantsion (masofaviy) uzatish usullari tushuniladi. 

Hozirgi  vaqtda  axborotni  va  uning  matn,  tasvir,  tovush,  raqam   va  h.q  kabi 

ko`rinishlarni  uzoq  masofaga   uzatishni   turli  xil  texnik  vositalari  yaratilgan, 

masalan:  teleks,  telefon  (1876  yilda  A.Bell  tomonidan  ixtiro  qilingan),  radio, 

televidenie,  shuningdek  nisbatan  yaqin  vaqtlarda  yaratilgan   -  telefaks,  raqamli 

telefoniya  (ISDN),  uyali  aloqa,  radioaloqaning  tranking  va  peyjikli  ko`rinishlari, 

komp’yuterli  kommunikatsiyalarni  keltirish  mumkin.  Hozirgi  vaqtda  bularning  

barchasini yo`ldoshli aloqalarsiz tasavvur qilish mumkin emas.  

Telekommunikatsion 

tizimlarning 

komponentlari 

va 

funktsiyalari. 

Xabarlarning  istalgan  turi  signallar  yordamida  uzatiladi.  Signallar  tovushli, 

yorug’likli  va  boshqa  qo`rinishlarda  bo`lishi  mumkin,  lekin  uzatiladigan 

xabarlarning  aksariyati   elektr-radioaloqali  tizimlarga  asoslangan   elektr  signallari 

yordamida uzatiladi.  

        Quyidagi telekommunikatsion tizimlarning turlari mavjud: 

                    kanal (aloqa kanali) – ma`lumotlar bir tomonlama uzatiladi; 

                     telegraf  aloqa  –  elektr  aloqanining  dastlabki  turi.  Telefon 

aloqasiga nisbatan birmuncha sust rivojlangan aloqa turi; 

                     telefon  aloqa  -   yaqin  davrlargacha  mahalliylashgan,  

mintaqalashgan  va  dune  bo`yicha  globallashgan  aloqa  kanali,  ATSlar  orqali 

faoliyat ko`rsatadi;  

                    faksimal’  aloqa  –  telefonli  aloqaning  bir  turi  hisoblanib, 

hujjatlarni jo`natish  uchun ishlatiladi; 

                   modem - komp’yuterlararo aloqani o`rnatish vositasi. Aksariyat 

zamonaviy  modemlar  nafaqat  komp’yuterlararo  aloqani  o`rnatish  vositasi,  balki  

komp’yuter  va  telefaklararo  (faksmodem),  telegraf  va  modemlararo  (telegrafli 

modem)  aloqalarni  o`rnatish  mumkin.  Telefon  aloqasi  bo`lmagan  kam  sonli  aholi 

punktlarida  radiomodem   vositasi  orqali  ham  aloqa  o`rnatilishi  mumkin.  Bu  erda 

radiosignallardan foydalaniladi. 

O`z  o`rnida  radiokanallar  quyidagilarga  bo`linadi:  peyjirli;  uyali;  trankingli; 

su`niy yo`ldoshli. 

                    Peyjerli  aloqa,  o`zining  abonentlariga  bir  tomonlama  axborotni 

uzatishni  ta`minlovchi  personal  radiochaqiruv  tizimi.  Peyjer  -  bu  quyuq  kristalli 

displeyli  doimo  ishlab  turuvchi  kichik  o`lchamli  radiopryomnik.  Peyjer  aloqada 

axborot  quyidagicha  amalga  oshiriladi:   xabarni  uzatuvchi  abonent,  operatorga 

qo`ng’iroq   qilib, axborot oluvchini telefon raqamini va uzatiladigan xabarni e`lon 

qiadi.  Bu  xabar  komp’yuterga  kiritiladi.  Komp’yuterda  bu  xabar  kodlanadi  va  u 

ushbu  hududa  joylashgan  peyjingga  uzatiladi.  Xabar  15  sekunddan  5  minutgacha 

bo`lgan vaqt oralig’ida uzatiladi; 

                     Uyali  radioaloqa.  Mobil  telefon  aloqasida  radioto`lqinlarining 

ultraqisqato`lqinlari (1930-1990 MGts) ishlatiladi; 

---

 

 

                    Tranking  –  bu  so`rovga  ko`ra  aloqa  uchun   avtomatik  tarzda 

taqdim  qilinadigan  istalgan  bo`sh  kanaldan  foydalaniuvchi  aloqa  tizimidir.  Bu 

aloqa  turida  bir  nechta  shahar  telefon  tarmog’iga  ulangan  maxsus  moslashtirilgan 

retranslyatorlar  orqali  tashkil  qilinadigan  tarmoq  orqali  aloqa  qilinadi.  Tranking 

aloqa o`zida mobil telefon  va  radiostantsiyalar funktsiyalarini mujassamlashtiradi.  

                     Aloqaning  yo`ldoshli  turi.  Uzoq  masafalarga  ma`lumotlarni 

uzatish  uchun  misli  va  optiktolali  kabel’  yo`llari  va  yo`ldoshli  aloqa  tizimlaridan 

foydalaniladi. Axborotlarni uzatishda yo`ldoshli aloqa etakchi o`rinlarni egallaydi. 

Su`niy  yo`ldoshlar  (balandligi  36  ming  km)   qisqa  orbitalarda  (200  dan  12000 

kmgacha) masofalarda bo`lishi mumkin (13-rasm). 

 

---

---

 

 

Xulosa 

Insoniyat  turmush  tarzining  rivojlanishi  yangi-yangi  kashfiyotlarning 

yaratilishiga  sabab  bo`lmoqda.  Inson  yangilik  yaratish  jarayonida  xar  xil 

to`siqlarga  duch  keladi  va  shu  to`siqlarga  engib  o`tish  mobaynida  yana  yangi 

ixtirolar vujudga kelaveradi. Lekin, xayot tajribalaridan ma`lumki, ko`pincha yangi 

kashfiyot ma`lum bir muammoni xal qilish jarayonida vujudga keladi. Biz so`zsiz 

komp’yuterning  XX  asr  ning  buyuk  kashfiyotlaridan  biri  desak  yanglishmaymiz. 

Davr talabiga ko`ra bugunga kelib komp’yuter texnologiyasi juda rivojlanib ketdi. 

Ma`lumotlarni boshqarish, ayniqsa, xozirgi kunda muxim axamiyat kasb etmoqda. 

Ma`lumotlarni boshqarish tizimlariga bo`lgan talab kun sayin ortib bormoqda.  

       Katta xajmdagi ma`lumotlar bazasi va axborotlar ustida ishlashga to`g’ri 

kelyapti.  Jamiyat  taraqqiyotida  yuz  berayotgan  jadal  o`zgarishlar  uning  bir  qismi 

bo`lgan informatika soxasiga xam o`z ta`sirini ko`rsatmoqda. Bu ta`sir shunchalik 

kuchliki,  axborot  texnologiyalarida  bo`layotgan  o`zgarishlar  yillar  ichida  emas, 

balki  oylar  ichida  o`zgarib  va  boyib  bormoqda.  Axborot  texnologiyalarida  juda 

katta yutuq va o`zgarishlar amalga oshdi. YAngi axborot texnologiyalarining yoki 

komp’yuter  texnologiyalarining  paydo  bo`lishi  bu  soxadagi  xizmat  qilish  uslubini 

tubdan  o`zgartirdi.  Tasavvur  qilib  ko`ring,  yaqin-yaqinlargacha  biror  maslani 

komp’yuterda  echish  uchun  algoritmlarni,  dasturlash  tillaridan  birini,  dasturni 

komp’yuter xotirasiga kiritishni, uning xatolariyu natijani taxlil qilishni talab qilar 

edi.  Bu  ishni  faqat  mutaxassislargina  amalga  oshirar  edilar.  Ammo  bu  soxada 

mutaxassis bo`lmagan foydalanuvchilar sonining kundan-kunga ko`payishi jamiyat 

oldida  ma`lum  qiyinchiliklarni  tug’dirdi.  Windows  ni  yoki  bu  asosida  qurilgan 

informatsion  texnologiyasi  kompleksida  xozirgi  kunda  mutaxasis  bo`lmagan 

foydalanuvchilar uchun qiyinchilik tug’dirmaydi. Agar sizga matn muxarriri kerak 

bo`lsa,  Windows  sizni  u  bilan  ta`minlaydi,  siz  xisob-kitob  qilmoqchimisiz, 

marxamat,  Windows  sizga  elektron  jadvalni  taklif  etadi.  Ayniqsa,  bu  tizimda, 

Inernet,  elektron  pochta  (E-mail)  kabi  imkoniyatlarining  mavjudligi,  WIndows 

ning roli beqiyosligidan dalolat beradi. Bu sistemaning tarkibida xizmat qilishning 

yuzlab turlari mavjudki, ularni o`rganish va foydalanish jamiyatning xar bir a`zsoi, 

ayniqsa,  talabalar  uchun  juda  muximdir.  Komp’yuter  faqatgina  DOS  buyruqlarni 

tushunadi.  DOS  bilan  komp’yuter  orasidagi  interfeys  matnli  bo`lib,  barcha 

buyruqlar qo`lda klaviaturada kiritiladi.  

Axborot  texnologiyasi-bu  aniq  texnik  dasturlar  vositasining  majmui  bo`lib, 

ular  yordamida  biz  ma`lumotlarni  qayta  ishlash  bilan  bog’liq  bo`lgan  xayotdagi 

turli-tuman  masalalarni  qayta  ishlash  bilan  bog’liq  bo`lgan  xayotdagi  turli-tuman 

masalalarni  xal  etamiz.  Xususan,  axborotning  eng  asosiy  turlaridan  biri-iqtisodiy 

axborotlardir.  Uning  oddiy  ma`lumotdan  farqli  tomoni  shundaki,  u  odamlarning 

katta  jamoalari  bilan,  tashkilotlar  bilan,  korxonalar  va  boshqa  iqtisodiy  struktura-

lardagi  boshqarish  jarayonlari  bilan  bog’liqligidadir.  Informatika  keng  ma`noda 

fan,  texnika  va  ishlab  chiqarish,  ya`ni  inson  faoliyatining  barcha  soxalarida 

axborotni  komp’yuter  va  telekommunikatsiya  yordamida  qayta  ishlash,  saqlash, 

uzatish bilan bog’liq bo`lgan yagona soxadir.  

Informatika  fan  nomi  lotin  tilidan  axborotlarni  tushuntirish  va  taxlil  qilish 

ma`noni  bildiradi,  bu  fan  axborotlarni  jamlash  va  qayta  ishlash  usullarini, 

---

 

 

axborotlash jarayonini  qonuniyatlarini  o`rganadi.  Informatika atamasi XX asrning 

60  yillarida  paydo  bo`lib  ishlata  boshlandi.  Informatikani  yuzaga  kelish  va 

rivojlanishida  xisoblash  texnika  va  boshqa  texnik  vositalarning  o`rni  beqiyos, 

chunki axborotlar bevosita xisoblash texnikasi ko`magida qayta ishlanadi va bu fan 

o`zining xususiy, yangi, nostandart uslub va usullariga egadir. Demak, informatika 

bu  inson  faoliyatining  turli  jabxalaridagi  axborotlarni  izlash,  to`plash,  saqlash, 

qayta ishlash va undan foydalanish masalalari bilan shugullanuvchi fandir. 

Informatika  uchun  asosiy  ashyo  -  axborot.  U  informatika  fanining  asosiy 

tushuncha  sifatida  qabul  qilingan.  Axborot  o`zi  nima?  Axborot  bu  barcha  sezgi 

organlarimiz  orqali  qabul  qila  oladigan  ma`lumotlar  majmui  va  ularning  o`zaro 

boglanish  darajasidir.  Inson  tashqi  ta`sir  natijasida  sezgi  organlari  orqali 

axborotlarga  ega  bo`ladi.  Bular:  ta`m  bilish,  xid  bilish,  eshitish,  ko`rish  va  teri-

badan  sezgisi.  Axborotlar  xabar  ko`rinishda  bo`ladi.  Xabar  -  bu  informatsiyaning 

so`zlashuv, matn, tasvir, jadval, sonli ma`lumotlar va x.k. ko`rinishdagi turidir.  

Axborotlarni  to`plash,  qayta  ishlash  va  uzatish  vositalarga  bo`lgan  extiyoji 

juda katta. Uzatish vositalari - sputnik, televizor, radio, magnitafon, video, telefon 

va  x.k.  To`plash  va  tashuvchi  vositalar  deb  kitob,  gazeta,  kaseta  va  disklarni 

tushunishimiz  mumkin.  Axborotlarni  ustidan  xar  xil  amallarni  (jamlash,  saqlash, 

uzatish  va  x.k.)  bajarish  jarayoni  va  shu  jarayonlarni  amalga  oshiruvchi  barcha 

texnik  vositalarni  ishlatishini  o`rgatuvchi  fan  -  axborot  texnologiyasi  deb 

nomlanadi. Axborot texnologiyasini asosiy texnik vositasi bu komp’yuter.  

Komp’yuter bu nima? U nima qila oladi?  

•

 

Komp’yuter  xisoblay  oladi  (sekundaga  bir  necha  milliard  amallarni 

xisobini bajara oladi),  

•

 

ma`lumotlarni  saqlay  oladi  (xotirasiga  millionlab  varaqa  bo`lgan 

kitoblar saqlanish mumkin),  

•

 

chiza  oladi  (uning  imkoniyatida  32  ming  rangli  bo`yoqlar  va 

mo`yqalamlar bor),  

•

 

musiqa  va  video  bilan  ishlay  oladi  (xotirasiga  minglab  musiqa  va 

yuzlab video tasmalar saqlanishi mumkin),  

•

 

ma`lumotlarni  yarata  oladi  (matn,  jadvallar,  rasmlar,  tovushlar,  video 

parchalar, va x.k.)  

•

 

ma`lumotlar  bilan  almashadi  (Internet  xizmatidan  foydalanib 

xatimizni  bir  zumda  dunyoning  bir  burchagidan  boshqa  burchagida 

joylashgan komp’yuterga etkazib beradi)  

•

 

ma`lumotlar  bilan  ishlay  oladi  (kerakli  ma`lumotni,  millionlab 

ma`lumotlar ichidan izlab tez va aniq topa oladi)  

       Komp’yuter nima uchun kerak? Komp’yuter xayotimiznig turli soxalarda 

qo`llaniladi. Masalan korxona va tashkilotlar ofislarida - ma`lumotlarni to`plash va 

ular  ustidan  xar  xil  amallarni  (xisoblash,  bosmaga  chiqarish,  qayta  ishlash,  taxlil 

qilish  va  x.k.)  bajarish.  O`qishda  -  xar  xil  fanlar  bo`yicha  barcha  ma`lumotlarga 

ega  bo`lish  uchun.  Meditsinada  -  murakkab  operatsiyalar  va  bemorlar  ustidan 

kuzatuvlarni  bajarish  uchun.  Do`konlarda  -  xisob-kitob  va  ma`lumotlar  bilan 

---

 

 

ishlash  amallarni  bajarish  uchun.  Ilmiy  tekshirish  institutlarida  -  murakkab  ilmiy 

izlanishlarni  bajarish  uchun.  Televideniyada  -  kino,  klip,  reklama  va  boshqa 

tasvirlarni  yaratish  va  ularni  bezash.  Kosmos,  aviatsiya,  dengizchilikda  -  raketa, 

samolyot,  kemani  boshqarish  uchun.  Uylarda  -  dam  olish  va  o`rgatuvchi  o`yinlar 

bilan ishlash, Internet imkoniyatlaridan foydalanish uchun.  

 

---

 

 

                                                 Adabiyotlar: 

1.Informatika. Darslik/Akademik S.S.G’ulomov umumiy tahriri ostida.T.; – TDIU, 

2007 y. 

2.Alimov R.X, Begalov B.A., Yulchieva G.T., Alishov Sh.A.  “ Iqtisodiyotda 

axborot texnologiyalari”.O’quv qo’llanma. T: - “Sharq”, 2006. 

3.Alimov R, Xodiev B, Alimov Q va boshqalar. “Milliy iqtisodda axborot tizimlari 

va texnologiyalari”, T.: “SHarq”-2004 

4.Lutfullaev X.S., Abduғafforov A., Mirzaev N. Iqtisodiyotda axborot 

texnologiyasi va tizimlari. T.:TDIU 2001-196 b. 

5.http://www.ziyonet.uz- axborot resurslari 

6.Ro`zimov S.K. Komp’yuter savodxonligi.-T.: Fan, 2006. -372 bet. 

7.Eshkabilov S.L. Internet-axborot qidiruvi.-T.:Fan,2006.-113 bet.