Kurbanova durdona salaxitdinovna gimnastika va uni o

 
36-rasm 

---

121
Burilishning ta’riflangan qismini bajarish siltash fazasida siltanuvchi oyoqni 
orqaga burilishini (dastlabki) yengillashtiradi. Siltanuvchi oyoq va gavda bilan 
kinematik bog‘liq bo‘lgan tayanch a’zolarning burilishi ham mazkur fazadagi 
ancha pasayish hisobiga yengillashadi: siltanuvchi oyoqning harakatdan 
tormozlanishida gimnastikachining tanasi bir oz ko‘tariladi, tayanchga bosim 
kamayadi (hatto irg‘ib turish ham mumkin); sportchi oyoq uchiga turadi 
(tayanchga ishqalanishni kamaytiradi) va holatda burilishni bajaradi.
Yakuniy harakat siltashdan keyingi holatni ushlab turish (masalan, 
muvozanat saqlash) yoki keyingi keladigan bog‘lovchi harakatlarni bajarish 
bilan yakunlanadi.
Ta’riflangan burilish turlari (tasniflashga qarang) oyoqni siltash orqali har 
qanday mumkin bo‘lgan yo‘nalishda bajariladi. O‘ziga hosligi shundaki, orqaga 
siltashda burilish har tomonlama emas, balki bir tomonlama, gimnastikachining 
soni burilishning asosiy bosqichida “ochilmaydi” aksincha, “yopiladi”. Va nihoyat 
yonga siltash bilan burilish ikki yuqorida keltirilganlarga solishtirilganda texnik 
tomondan oraliq harakat varianti hisoblanadi.
Aylanib siltanish va depsinish bilan burilishlar mazkur guruhning eng 
murakkab harakati bo‘lib, bunda burilish tanani vertikal o‘qi atrofida aylanib, 
burilish vaqtida tananing burchak yo‘li 720
0
va undan ortiq bo‘lishi mumkin.
Bunday xil burilishlarning tizimini umumiy, ya’ni sakrashdagi depsinish 
sxemasiga yaqin bo‘lgan sxemaga bo‘ysunadi. Bu mashqlarni 4 harakat bosqichiga 
ajratish mumkin.
Tayyorgarlik bosqichi qo‘llarni bir vaqtda yoki ketma-ket orqaga siltash bilan 
depsinish uchun eng qulay (va ifodali) holatni egallash bilan bog‘liq. Bunday 
dastlabki holatlar, masalan, II, IV holatlar (katta burilishlarda, 41-rasm 1,2-
kadrlar) va h.k. qo‘llari siltashga tayyorlanayotganda yonga, siltashga teskari 
tomonga harakatlantiriladi.
Asosiy bosqich tanani vertikal o‘q atrofida burilishga chaqiradigan harakatdan 
iborat. Bunday qo‘llar bilan hamda tayanmagan oyoq bilan siltanish harakati 

---

122
tezligini oshirish kerak. Siltanish harakati bilan birga tayangan oyoqda (oyoqlarda) 
itarilish bajariladi, natijada tayanch reaksiyasining “buralma” vaqti kuchini keltirib 
chiqaradi. Keltirilgan harakatlar tuzilishi bo‘yicha har doim ham bir hil 
bo‘lavermaydi. Tuzilishi va texnikasi bo‘yicha turlicha bo‘lgan burilishda ular 
xuddi bir nechta harakat davrlarini o‘z ichiga olishi mumkin.
Amalga oshirish bosqichi bir yoki kam hollarda ikki oyoqda burilishni o‘z 
ichiga oladi. Mashqning bu qismida gimnastikachining tanasi inertsiya bo‘ylab 
harakatlanadi. Bunda uning holati oldinga qo‘yilgan sport va badiiy vazifa 
bo‘ysungan holda o‘zgarishi mumkin. Tashqi ishqalanish kuchi vaqti harakati 
ostida tananing kinetik vaqti so‘zsiz kamaysada, burilish tezligi shunga muvofiq 
kamayadi yoki ko‘payadi.
Mazkur turdagi burilishlarning yakuniy bosqichi burilishni to‘xtatish va 
biriktiruvchi harkatlarni bajarish bilan bog‘liq. Odatda bunday ikki oyoqda tik 
turish holatiga tana tezlik bilan aylanishdan to‘xtab ishqalanish kuchi vaqti sodir 
bo‘lganda kelinadi. Yakuniy bosqich boshqacha harakat shaklida ham bo‘lishi 
mumkin, ya’ni, ishqalanish kuchi tezlik bilan emas, balki asta sekin burilishni 
to‘xtatadi. Bunday “so‘nib boruvchi” burilishni muvozanat holatida, baland oyoq 
uchida tik turib va h.k.larda inertsiya bo‘yicha sekin aylanib bajarish mumkin. 
Mazkur guruhga taalluqli, eng o‘ziga xos burilish texnikasini qisqacha ko‘rib 
chiqamiz (tavsifga qarang).
Kichik burilishlar tayanmagan oyoq tizza yoki boldir panja bo‘g‘imidan 
bukilgan holatda bajariladi (38 a,b rasm). Ular bir tomonlama (tayanch oyoq 
tomonga burilish, a) yoki turli tomonlama (b) bo‘lishi mumkin. Burilish tayanch 
oyoqning baland oyoq uchlarida bajariladi. Bu ishqalanishni maksimal darajada 
kamaytiradi, aylanish tezligini oshiradi, harakat suratini ancha aniq, nafis qiladi. 
Odatda tayanch oyoq burilish oxirida yarim cho‘qqayish holatiga keladi (tovon 
polga tekkanidan keyin), tayanmagan oyoq esa bukilgan holatidan II (III,IV) 
holatga oyoq uchidan butunlay oyoq kaftiga qo‘yiladi. Burilish paytida qat’i qad-
qomat ushlab turiladi, gavda “tortilgan” yig‘ilgan, yelkalar tushirilgan, orqa 

---

123
mushaklar taranglashgan. Bunday burilishlardagi o‘ziga xos elementlar bosh bilan 
harakatlanish hisoblanadi. Gavdani burilishi muttasil, uzluksiz harakterga ega 
bo‘lganda, bosh bilan tez-tez “irg‘ishsimon” harakatlanish, keyin holatni 
o‘zgartirish ko‘rinishiga ega bo‘ladi: tayyorgarlik bosqichida bosh to‘g‘ri 
ushlanadi, gorizontal yo‘nalishga nazar tashlanadi va siltanish tormozlanish 
boshlangunicha shu holatni ushlab turadi. Amalga oshirish bosqichida tana 
butunlay burilishni boshlaganida, bosh darhol tezkor ilgarilash harakati bilan 
burilishning mo‘ljal qilingan yakuniy holatiga buriladi (yoki burilish 320
0
dan ko‘p 
bo‘lsa, uning birinchi sikliga). Bu vaqtda burilishning yakuniy holatiga nuqtaga 
qaraladi (yoki uning birinchi sikliga). 
Katta burilishlar vertikal, oldinga, yonga va orqaga muvozanat saqlash asosida 
bajariladi. Bunday holatlarda aylanish 720
0 
va undan ortiq bo‘lishi mumkin. Ular 
ham kichik burilishlar kabi bir tomonlama yoki har tomonlama bo‘lishi mumkin. 
Burilish paytida holatni o‘zgartirib, katta burilishni kichigiga aylantirish va 
teskarisini, shu bilan birga amalga oshirish bosqichida muvozanat holatini umuman 
o‘zgartirib yuborish mumkin. 
37-rasmda attitude holatida va bir oyoq oldinda turib bajarilayotgan 720
0
ga 
(chapga) bir tomonlama burilish ko‘rsatilgan. Burilish quyidagi harakatlarni o‘z 
ichiga oladi.
Tayyorgarlik bosqichi. 1-faza – “orqaga siltash” (1-2-kadrlar). Tashlanish 
holatida turib o‘ng oyoq oldinda, gimnastikachi o‘ng qo‘lini yelka balandligida 
qoldirib bukadi. Bir vaqtning o‘zida chap qo‘l ham bir oz orqaga harakatlanadi.
Asosiy bosqich. 2-faza – “qo‘llar bilan aylanma siltanish”. Orqaga siltash 
holatida (2-kadr) gimnastikachi gavdani ham shu tomonga aylantirgan holda o‘ng 
qo‘lini tezkorlik bilan “otadi”. Mazkur faza paytida chap oyoq qo‘llarni siltash 
bilan sinxron bo‘lib itarilishni bajaradi. Itarilish shunday bo‘lishi kerakki, u bir 
tomondan tana og‘irligini o‘ng tomonga o‘tishini (burilish bajariladigan tomon 
atrofida) va ikkinchi tomondan zaruriy aylanma impulsini ta’minlasin. 

---

124
3-faza – “qo‘l bilan siltashning tormozlanishi va chap oyoqni qo‘yib 
yuborish”. Gimnastikachi gorizontal holatdagi qo‘l harakatini yelka kamari 
mushaklari kuchi bilan tormozlantirib aylanma impulsni butun tanaga o‘tkazadi 
(3-4-kadrlar). Bu fazada burilish tayanch oyoq hisobiga qimirlamaydigan oyoq
kaftida bajariladi. Shuni ta’kidlash mumkinki, burilishning asosiy harakatlarini 
keltirilgan harakatlar bilan ham chegaralash mumkin edi. Lekin tayanmagan oyoq 
bilan siltanishsiz burilish bo‘lar edi. U holda chap oyoq qo‘yib yuborilgandan 
keyin tana inertsiya bo‘yicha berilgan holatning oxirigacha harakatlanishi mumkin. 
4-faza – “tayanmagan oyoq bilan aylanma siltanish”. Gimnastikachi qo‘llarni 
siltab, ularni yonga ko‘tarilgan holda qoldirib (4-kadr) va shu zahoti tayanmagan 
oyoqda siltanishni boshlaydi. Gorizontalga yaqin holatda ko‘tarib, chap oyoq 
orqadagi holatdan tezkor ilgarilash harakati bilan yonga (5-kadr) va keyin oldinga 
ko‘tarilgan holatga o‘tkazadi. Mazkur fazada shunisi o‘ziga hoski, tayanch oyoq 
kafti tayanchga tirkalishni ta’minlab, qimirlamay turadi. Faqatgina
shunday holatda oyoqni siltash gimnastikachi tanasiga burilishni
tezlashtiruvchi qo‘shimcha aylanma impuls to‘g‘risida xabar berishi mumkin. 
5-faza – “siltanuvchi oyoqning tormozlanishi va burilishning inertsiya 
boshlanishi”. Oyoq harakatini tos kamari mushaklari kuchlanishi bilan to‘xtata 
turib, gimnastikachi “chap oyoq oldinda” holatini saqlab turadi (5-6-kadrlar). 
Bunda oyoq bilan aylanma siltanish hisobiga olin-gan aylanma impuls burilish 
tezligini ko‘tarib (yoki qo‘llab quvvatlab) oldingisiga qo‘shi-ladi. Bu fazada (shu 
bilan birga yuqoridagi fazalarda) gimnastikachi 
harakatining boshqa natijasi oyoq uchiga o‘tish hisoblanadi (6-kadr). O‘ng oyoqda 
siltanish qat’i gorizontal bo‘lmaganligi va pastdan yuqoriga yo‘naltirilganligi 
sababli (3-6-kadrlar) shu siltanishni tormozlantirish fazasida. Gimnastikachi 
tayanch oyoqni yana ko‘taradi, tayanchga bo‘lgan bosim kamayadi va sust 
(inertsion) burilishga to‘sqinlik qiladigan tashqi ishqalanish kuchi vaqti kamayadi.
Amalga oshirish bosqichi. 6-faza – “chap oyoq oldinda holatida aylanish”. 
Harakat inertsiya bo‘yicha sodir bo‘ladi. Gimnastikachining tanasi to‘g‘ri va 

---

125