Kurash с (105 R) Pechatga p65

KURASHCHILARNING TAYYORGARLIK TURLARI
Yakkama-yakka kurash turlari bilan shug‘ullanuvchilarning
sport trenirovkasi tayyorgarlikning besh turi bilan mustahkam
bog‘langan. Nazariyada ularni ba’zan sport trenirovkasi tomonlar
deb ataydilar. Ularga quyidagi tayyorgarlik turlari kiradi:
– nazariy jihatdan umumiy va maxsus;
– jismoniy jihatdan umumiy va maxsus;
– texnik va taktik;
– psihologik;
– sudyalik va metodik tayyorgarliklar.
Nazariy jihatdan umumiy va maxsus tayyorgarlik. Nazariy
tayyorgarlik umumiy va maxsus bilimlar sistemasining tarkib
topishi va takomillashuvini, sport trenirovkasining psihologik,
fiziologik, gigiyenik, texnikaviy-taktik va boshqa qonuniyatlarini
o‘rgatish hamda tushunishni ta’minlaydi, axloqiy sifatlar, e’ti-
qod, his-tuyg‘u va axloq normalarining tarbiyalanishiga yordam
beradi.
Nazariy jihatdan maxsus tayyorgarlik esa o‘zining raqibning
harakatlarini va taktik amallarini yaxshiroq tushunishga ko‘mak-
lashadi, o‘zining raqibining xatti-harakatini tezda tahlil qilish
va sintezlashga imkon beradi. Ong xotirani boyitadi, kurash
tushish texnikasini o‘stiradi hamda musobaqalar vaqtida mo‘l-
jalga olish va tafakkur tezligini oshiradi. Nazariy jihatdan umu-
miy tayyorgarlik chet elda jismoniy tarbiya va sportning rivojla-
nish qonuniyatlarini bilishga imkon beradi.
Jismoniy jihatdan umumiy va har tomonlama maxsus tay-
yorgarlik. Milliy kurashda jismoniy jihatdan umumiy tayyor-
garlik sportchilarning rivojlanishiga hamda ularning fazilatlari
va qobiliyatlarini takomillashtirishga qaratilgan. U salomatlikni
mustahkamlaydi, kishini hayot uchun zarur bo‘lgan ko‘nikma
va malakalar bilan boyitadi, hamda unga kurashning tanlagan

---

72
turi bo‘yicha kamon topishi uchun shart-sharoit yaratadi. Jis-
moniy jihatdan tayyorgarlikning xususiyati shundaki, jismo-
niy jihatdan umumiy tayyorgarlik harakatlarning o‘ziga xosli-
gini hamda eng muhim jismoniy va irodaviy sifatlarini umumiy
rejada emas, balki kurash turi xususiyatlarini hisobga olgan
holda rivojlantirish zarurligini e’tiborga olib o‘tkaziladi. Bu maq-
sadga faqat umumiy rivojlantiruvchi mashqlar va sportchi turlari
bilan chegaralanib qolinmasdan, balki kurashchining kurash
texnikasini mukammal egallash uchun zarur bo‘lgan sifatlar
va malakalarni rivojlantiradigan maxsus tanlangan mashqlardan
ko‘proq foydalaniladi.
Texnik va taktik tayyorgarlik. Kurash sharoitidagi taktika
va texnika bir-biri bilan uzviy bog‘langandir. Kurash texnika-
sining mohiyati eng samarali maxsus harakat amallaridan, ku-
rashchining usul va uslublaridan maqsadga muvofiq foydala-
nishdan, sportchining kurash musobaqalari paytida o‘z irodaviy
va jismoniy sifatlari hamda kuch va qobiliyatlaridan muvaf-
faqiyatga erishish uchun oqilona foydalanishdan iboratdir.
Taktika bu – ayrim harakatlar yoki kurashni va umuman
musobaqani olib borish uslubi yoinki metodidir. Kurashchining
kurashish vaqtida texnikani, usullarni, harakat yoki kombi-
natsiyalarni qo‘llash uslubi bu taktika deb ataladi. Sportchi ku-
rashish vaqtida kurash texnikasidan maqsadga muvofiq foyda-
lanish bilan harakatlar taktikasidan takomillashib boradi. Chunki
bu jarayon o‘zidagi barcha malaka, ko‘nikmalarni hamda aqliy
qobiliyatni qo‘llaydi, bular esa, o‘z navbatida, raqibi ustidan
g‘alabaga erishishga qaratilgan bo‘ladi.
Psixologik tayyorgarlik. Bu intellektual, axloqiy, estetik, iro-
daviy va ruhiy tayyorgarlikni o‘z ichiga oladi, u kurashchilar-
ning trenirovkalari paytida ham musobaqalar jarayonida, shu-
ningdek, shug‘ullanuvchilarning o‘zaro munosabatlarida amalga
oshadi. Ruhiy tayyorgarlik sportchining ongli xatti-harakati,
ishlarida ham namoyon bo‘ladi. Axloqiy, irodaviy sifatlar va
xatti-harakatlarni tarbiyalash hamda ularning to‘g‘ri namoyon
bo‘lishidagi asosiy narsa – qat’iy e’tiqod, tuyg‘u, axloq talab-
lariga mos bo‘lgan odatlardir. Shu boisdan ham ko‘p yillik
trenirovka jarayonida shug‘ullanuvchilar ongida burch va sport
shon-sharaf, o‘rtoqlik va boshqa millat sportchilariga hurmat,

---

73
jamoa oldidagi mas’uliyat hislarini, Vatanga va sportga muhab-
bat tuyg‘usini tarbiyalash, ayniqsa, muhimdir. Sportchining iro-
daviy tayyorgarligi o‘quv trenirovka mashg‘ulotlarida, kurash-
ning munozarali vaziyatlarida va musobaqalar vaqtida maqsadga
erishishga qaratilgan xatti-harakatlardan tashqari, uning mehnat
qilish, o‘qish va jamoat ishlariga faol ishtirokida ham yaqqol
ko‘rinadi. Trenirovka jarayonidagi bu xatti-harakatlar har doim
maqsadga erishish yo‘lidagi turli xil qiyinchiliklar va to‘siqlarni.
Hakamlik va metodik tayyorgarlik. Tayyorgarlikning bu turi
guruh rahbari, jamoadagi fizkultura-sport ishlarining tashki-
lotchisi, hakam yoki jamoatchi instruktor bo‘lib ishlash uchun
zarur bo‘lgan sifatlar, ko‘nikma va malakalarni yanada takomil-
lashtirishga qaratilgan. Bundan tashqari, metodika sohasidagi
bilim va amaliy ko‘nikmalar sparring va o‘zaro mashq qilishda,
individual mashqlarni yoki dars tipiga oid mashqni o‘rganishda,
bir sportchi boshqasi bilan shug‘ullanganda texnika va taktikani
takomillashtirishga yordam beradi. Dars o‘tuvchi, bunday paytda
harakatlarni yengillashtirib yoki qiyinlashtirib, ularni trener uchun
ham, turli raqiblar mahoratining o‘sishiga yordam beradi.