Kuchlanishlar konsentratsiyasi

2 .6. Materiallarning qattiqligini aniqlash
Material sirtiga boshqa qattiqroq jismning botishiga qarshilik ko‘rsatish xususiyati materialning qattiqligi deb ataladi. Qattiqlik materialning muhim xossalaridan biri hisoblanadi. Qattiqlikka qarab materialning mustahkamligiga baho bersa boMadi. Qattiqlikni aniqlash uchun material yuzasiga maMum kuch bilan sharcha, konus yoki piramida shaklidagi qattiq jism botiriladi. Hosil boMgan botiqlikning oMchamlariga qarab, materialning qattiqligiga baho beriladi. Qattiqlikni aniqlash bo‘yicha eng keng tarqalgan usul Brinell usulidir. Diametri D boMgan toblangan poMat sharcha namuna yoki mahsulotning o ‘ziga F kuch bilan maMum muddat bosiladi. Yuk olingach namunadagi ezilgan joy (botiqlik) ning diametri d oMchanadi (2.10-rasm). Brinellga ko‘ra qattiqlik soni HB ezuvchi kuch F ni botiqlik sferik sirti yuziga taqsimlash yoMi bilan aniqlanadi. Uning formulasi:

bu yerda: F - tashqi kuch, kgk; D - sharcha diametri, mm; d - botiqlik diametri, mm. Qattiqlik soni N/mm2 da ifodalanadi, biroq odatda, birlik ko‘rsatilmaydi. Agar materialning qattiqligi HB > 4 5 0 0 # /л ш 2 boMsa, ezish uchun sharcha qoMlab boMmaydi chunki sharchaning o ‘zi pachoqlanishi mumkin. Bunday
hollarda olmos konus (Rokvell usuli) yoki olmos piramida (Vikkers usuli) ishlatiladi. Bundan boshqa usullar ham mavjud. Qattiqlikni aniqlash keng tarqalgan sinov turlariga kiradi. Buning sababi sinovlarning soddaligidir. Materialning qattiqligini korxonaning o‘zida bevosita mahsulotning o ‘zidan aniqlasa ham boMaveradi, chunki buyumda qoladigan iz ko‘p hollarda mahsulot ko‘rinishini buzmaydi. Tajribalaming ko‘rsatishicha, ba’zi materiallar uchun Brinell bo‘yicha qattiqlik soni bilan mustahkamlik chegarasi orasida ma’lum bog‘lanish mavjud. Masalan, kam uglerodli poMat uchun сгяч« 0 ,3 6 Я В
Kuchlanishlar konsentratsiyasi
Nazariy va tajribaviy tadqiqotlaming ko‘rsatishicha, cho‘zilgan yoki siqilgan sterjenning ko'ndalang kesimi o ‘zgarmas bo‘lsa, sterjendagi normal kuchlanish ham bir tekisda boMadi; sakrashlar boMmaydi. Biroq sterjenda o'ymalar yoki tuynuklar boMsa, kuchlanishlarning tarqalishida notekisliklar, sakrashlar paydo boMadi. Masalan, 2.11-rasm, a da yarim aylana shaklida o ‘yilgan dumaloq sterjen va tuynukli yassi namunada (2.11-rasm, b) normal kuchlanishlarning notekis tarqalganligini ko‘ramiz.

Kuchlanishning keskin ortishi uncha katta boMmagan zonada ro‘y beradi, bu zonadan o ‘tgach kuchlanish kamayib, o‘zgarmas holatga keladi. Maksimal kuchlanishning o'rtacha kuchlanishga nisbati kuchlanishlar konsentratsiyasi koeffitsienti deb ataladi va a harfi bilan belgilanadi: а = — ; (2.15) ст bu yerda crmax- o‘yiq, teshiklar yaqinida hosil boMadigan eng katta (maksimal) kuchlanish; cr - kuchlanishlar tekis tarqalgan zonadagi kuchlanish, ya’ni o ‘rtacha kuchlanish; bu kuchlanishni ko‘pincha nominal kuchlanish deb ataladi. Kuchlanishlar konsentratsiyasi (bir joyga to‘planish) koeffitsientini aniqlash uchun