Криптографик тизимлар

1. 2. Асосий тушунчалар ва таърифлар
Шифрлаш ёрдамида маълумотларни ҳимоялаш – хавфсизлик муаммоларининг муҳим ечимларидан биридир. Шифрланган маълумотга фақатгина уни очиш усулини биладиган кишигина мурожаат қилиш имконига эга бўлади. Рухсат этилмаган фойдаланувчи маълумотни ўғирлаши ҳеч қандай маънога эга эмас. Ахборотни ҳимоялашнинг математик методларини ўрганувчи фан криптология деб айтилади. Криптология иккита йўналишга ажралади: криптография ва криптотаҳлил.
Криптография – маълумотларни махфийлигини ва аслига тўғрилилигини таъминловчи ўзгартириш методларини ўрганади.
Махфийлик деганда қўшимча ахборот (калит) га эга бўлмасдан ўзгартирилган маълумотлар массивидаги ахборотларни олиш имконига эга бўла олмаслик тушунилади.
Аслига тўғрилик – ахборотни муаллифга тегишлилиги ва яхлитлигидир (яъни муаллиф томонидан ёзилган маълумот ўзгартирилмаганлиги).
Криптотаҳлил – калитга эга бўлмасдан ахборот махфийлиги ва аслига тўғрилилигини бузишнинг математик методларини бирлаштиради.
Криптология билимлари соҳасига кирмайдиган қатор ёнма-ён соҳалар мавжуд. Ахборот махфийлигини маълумот массивлари орқали таъминлаш билан стенография шуғулланади. Криптология билан ёнма-ён соҳалардан яна бири маълумотларни сиқишнинг математик методидир.
Замонавий криптография тўртта катта бўлимларни ўзига қамраб олади: симметрик криптосистемалар, очиқ калитли криптосистемалар, электрон рақамли имзо системалари ва калитларни бошқариш.
Криптографик методларни қўлланилишини асосий йўналишлари – махфий маълумотларни алоқа каналлари бўйича узатиш (масалан, электрон почта), узатиладиган ахборотнинг асллилигини таъминлаш, ахборотларни(хужжатлар, маъумотлар базаси) шифрланган кўринишда носительларда сақлаш.
Шифрлашда ва шифрни очишда, шунингдек электрон рақамли имзоларда ахборот сифатида бирор бир алфавит асосида қурилган матнлар (хабарлар) қаралади. Бу терминлар сифатида қуйидагилар тушунилади:
Алфавит – ахборот кодлаштиришда қўлланиладиган чекли белгилар тўплами
Матн(хабар) – алфавит элементларидан олинган тартибланган тўплам. Замонавий ахборот тизимларида қўлланиладиган алфавитларга мисол қилиб қуйидагиларни келтириш мумкин:
- Z₃₃ алфавити – 32 ҳарфли рус алфавити ва пробел (ё ҳарфи мустасно)
- Z₂₅₆ алфавити – ASCII ва КОИ -8 кодлаш стандартларига кирувчи белгилар тўплами
- Z₂ иккилик алфавити- {0,1}
- саккизлик ёки ўн олтилик алвафит
Кодлар ва шифрлар ЭҲМлар пайдо бўлгунга қадар узоқ вақт фойдаланилди. Назарий нуқтаи – назардан код ва шифр ўртасида аниқ бир фарқ йўқ. Фақатгина замонавий амалиётда улар орасидаги фарқ аниқ белгиланган. Кодлар лингвистик элементлар ўртасида операция бажаради, шифрлар эса сўз ва бўғинга ўхшаш маъноли элементлардир. Шифрда доимо иккита элемент ажратилади: алгоритм ва калит.