Kostyum tarixi

. 
“Kostyum”
— chuqur va keng ma’noga ega. Insonning muayyan ruhiy holatini 
va tarixiy bosqichini aks ettiradigan, o’zaro uzviy bog’langan, bevosita tanaga 
kiyiladigan va unga mos ravishda tanlangan kiyim qismlarining tizimi
kostyum
deyiladi. 
Kostyum
(ital. sostume – odat, urf-odat) – bu yaxlit g’oya va mo’ljal bilan 
biriktirilgan, ijtimoiy, millat, mintaqa, jins, yosh va mutahasisligini ifoda etadigan 
elementlarining muayyan tizimi. Kostyum maishiy an’analar bilan chambarchas 
bog’liq, ma’lum mintaqaning urf-odatlarini, aniq tarixiy davrni, xalqni yoki etnosni 
ijtimoiy holatini, ma’lum shaxsning siymosini, uning noyobligini ifoda etadi. 
Kostyum buyumlar to’plami bo’lib, quyidagi funksiyalarni bajaradi: 
- instrumental: odamning faoliyati, kiyimning manzilli loyihasi bilan bog’liq 
(utilitar-amaliy funksiya); 
- adaptiv: buyum-fazo muhitida komfortni ta’minlash, odamning tashqi muhitga 
adaptatsiya qilinishiga osoyishtalash (bu funktsiya ekologik muammolar nuqtai 
nazaridan juda muhim); 
- natijali: buyumlar birlashtirilgan va ularda madaniyat sifati umuman ko’rinadi 
- ma’no, an’ana, material va shaklda aks etgan qiymati. 
Kostyum quyidagi funktsiyalarni bajaradi: 
- yoshi to’g’risida ma’lumot beradi, ammo kostyum yoshini ko’rsatish yoki 
yashirishi mumkin; 
- oilaviy holatini ko’rsatadi. Masalan, barcha milliy kostyumlarida yoshidan 
tashqari uning oilaviy holi belgilangandi: unashtirilgan qiz, uzatilgan qiz, beva va 
h.k..
An’anaviy jamoada shaxsga moyil bo’lmagan kiyimni kiyish man etilardi. 
Zamonaviy kostyumda bu funktsiya deyarli yo’qoldi desa bo’ladi: hozir kostyum 
bo’yicha ba’zan oilaviy holi va jinsini bilib bo’lmaydigan bo’ldi (uniseks uslubi); 
- odamning ma’lum tabaqaga, ijtimoiy sinf yoki guruhga mansubligini 
belgilaydi, ijtimoiy vaziyatini ko’rsatadi yoki yashiradi; 

---

10
- odamning mutaxassiligini ko’rsatadi. O’rta asrlarda Yevropada barcha kasblar 
maxsus kiyim kiyishgan. Zamonaviy kostyumda bu funksiya harbiy, ishlab 
chiqarishga oid kostyumda uchraydi. Ammo, hozir ham kostyum yordamida 
ishbilarmonni boshqalardan ajratish mumkin; 
- mintaqa iqlimi va unda yashayotgan xalqlarning turmush tarzini va milliy 
an’analarini ko’rsatadi. Ammo, hozir keng tarqalgan baynalminal uslubi barcha 
milliy xususiyatlarni yo’qota boshladi; 
- shaxsning ma’lum dinga mansubligi ko’rsatadi. Masalan, dastlab Hindistonda 
faqat musulmonlar bichilgan va tikilgan kiyimni va charmdan tikilgan poyabzalni 
kiyishgan, hindlar esa – bichilmay o’ralgan kiyim kiyishgan; XVI asrda Fransiyada 
kostyum yordamida katolikni protestantdan ajratish mumkin edi. Ammo bu funksiya 
kostyumda avvalgidek deyarli ahamiyatga ega emas. 
Kostyum tarixi insoniyatning tarixi bilan chambarchas bog’liq. Odamzod, 
qayerda bo’lmasin, o’z buyumlarini tashqi ko’rinishiga e’tibor bergan, va shu sababli 
kiyimni paydo bo’lishiga asos bo’lgan.
Kiyim — odam tanasini tashqi ta’sirlardan muhofaza qiluvchi va estetik 
funksiyalarni bajaruvchi buyum hamda buyumlar majmui. Kiyim odam tashqi 
qiyofasini o’zgartirishda katta rol o’ynaydi. U qiyofani 60% gacha o’zgartiradi. 
Kiyim kishining badiiy didini ifodalaydi, madaniy saviyasini belgilaydi, shaxsni 
xarakterlaydi. Kiyim kishiga nisbatan turli his-tuyg’ular uyg’otadi. Masalan: 
jiddiylik, vazminlik, jo’shqinlik, sovuqlik, oddiylik va boshqalar. 
Kiyim insonning ilk rivojlanish davridan boshlab doimo inson bilan birga 
rivojlanib keldi. Kiyimning dastlabki ko’rinishlari Ibtidoiy davr odamlarining qabila 
bo’lib yashagan vaqtiga to’g’ri kelgan. Bu davrda daraxt barglari, poxollar, hayvon 
terilarini tanaga beldan bog’lab yurishgan. Kiyim insonning ijtimoiy hayoti, mehnat 
faoliyati va ongining rivojlanishi tufayli u ham rivojlanib bordi. Kiyimning keyingi 
ko’rinishi turli o’simlik va hayvonot mahsulotlaridan to’qilgan oddiy gazlamalarni 
tanaga o’rab yurishdan iborat edi.

---

11
1-rasm.Ibtidoiy davr kostyumi
 
Kostyum shakli yaratilganda quyidagi talablarga ahamiyat beriladi: 
-
funksional - buyumning texnik maqsadini va insonning utilitar talablarini 
oldindan aniqlash;
konstruktiv-texnologik - materialning fizik-mexanik xususiyatlari va shakl 
konstruksiyani oqilona ifodalash; estetik - jamiyatning estetik ideallariga buyumning 
mosligi. 
Kostyum shakli inson bilan chambarchas bog’liq va faqat uning siymosi, 
razmeri, harakatini inobatga olgan holda tahlil etilishi lozim. 
Kostyumning har bir qatlami o’z xossalariga ega: 
-
ustki qatlami: rang, faktura, chiziq, naqsh, bezak, yani kom’ozitsion bezak 
qatlamlaridan iboratdir. 
Kostyumlarda asosan uchburchak, to’g’riburchak, trapetsiya va oval kabi 
tarkibiy elementlari uchraydi.