Kostum va moda tarixi

Girmizi keteni – qizil rangli, pishiq va zich qilib to‘qilgan 
ipak bo‘lib, u boshqa ipaklardan ustun turgan. Turkmanlarda 

---

153
qizil rang ramziy ma’noni anglatadi. Keteni – matosi 
qadimiy bo‘lib, Misrda ishlab chiqarilgan va XVI asrda 
O‘rta Osiyoga olib kelingan. To‘y-tantanalarda kiyish uchun 
qizil ko‘ylak – girmizi keteni koynek tanlangan. Bo‘yiga 
yetgan qizlar sepida kamida ikkita-uchta girmizi keteni 
ko‘ylagi bo‘lishi shart edi. Ayollar ko‘ylaklarining yoqasi 
va ko‘krakkacha bo‘lgan qirqimlari jexek deb atalgan ensiz, 
qizil va yashil rangli shohidan tasma qilib tikilgan. Ko‘ylak-
ning old qirqimi – ko‘krak qismiga gurtikin yoki pugtama 
deb atalgan har xil, zich, sidirg‘a mayda geometrik naqshlar 
bilan kashta tikilgan. 
52-rasm. Ayollar libosi.

---

154
Ayollar bel kiyimi – ishton bo‘lib, guruhiga qarab, u turli-
cha nomlanadi: balak, dizdan, ishtan va h.k. Balak (baloq) – 
erkaklar ishtonlariga o‘xshab ketadi, lekin pastki qismi torayib 
boradi. 
Aksariyat, badavlat xonadon ayollarigina issiq ustki kiyim 
kiygan. Shunga qaramay, ayollar ustki kiyimlarining bir qancha 
turlari shakllangan. Ichmek – po‘stin; ayollar ichmegi mayda 
hayvonlar terisi yoki tulki panjasidan tayyorlangan. Ichmek er-
kaklar po‘stinidan kaltaroq qilib, sirtiga qizil rangli shohi yoki 
baxmal qoplab tikilgan.
XIX asr o‘rtalariga kelib, Turkmaniston g‘arbida qiz-ju-
vonlar paxta solib qavilgan issiq kiyimning boshqa turini kiya 
boshlagan. Bu kiyim kurte deb atalgan. Kurte – oldi yopiq, 
uzun, tunikasimon bichimda, yonlari trapetsiyasimon shaklda 
bo‘ladi. Kurtega ba’zan hishtak solinmaydi. Ba’zan esa romb-
simon hishtak qo‘yiladi. Kurte etagining yon tomonlariga 
qirqim beriladi. 
Etagi va yon qirqimlariga zanjir chokda rangli kashta tikib 
bezaladi. Yengil ustki kiyimlar bichimi va ko‘rinishi jihatidan 
har xil bo‘lgan. Turkmanistonning markaziy, janubiy va janu-
bi sharqiy tumanlarida don, chabit va kurte kabi yengil ustki  
kiyimlar – qizil va sariq rangdagi ensiz, yo‘l-yo‘l yoki sidirg‘a 
ipakdan tikilgan, astari yashil satindan, keyinchalik chitdan qi-
lingan. XX asr boshlarida Turkmanistonning shimoliy tomoni-
da kemzor kiyilgan. Kemzor tik yoqali, qirqma cho‘ntakli, as-
tarli bo‘lgan. Odatda, Toshovuz turkmanlari kemzorni yoqasiz 
tikkan, ko‘krak qismiga oq ip bilan xiyol bezak berilgan.   
Kemzor kundalik va to‘y-hashamlarda kiyilgan. XX asr 
boshlarigacha xivalidon kiyimi kiyilgan. Toshovuz turkmanlari 
tizzalarigacha uzunlikdagi nimcha kiygan. Bunday nimcha kol-
mak, deb atalgan. 
Qizlar do‘ppilari – taxya, borik hisoblanadi, uchida keng 
tarqalgan asosiy bezak taqinchog‘i – kupbasi (qubba) bo‘la-

---

155
di. Taxyaning qubba shaklida yuqoriga chiqib turgan kichki-
na kumush naychasi bo‘lib, kumush shokildasi osilib turadi. 
Taxya kumush tangachalar bilan zich va chiroyli qilib beza-
tiladi.
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida do‘ppi ko‘rinishi va 
konussimon shakldagi baland qalpoqlar urf bo‘ladi. Ushbu 
bosh kiyimi qizil movut yoki ipakdan, astari ip gazlamasidan 
tikiladi. Ko‘pgina turkman urug‘larida qizlar turmush 
qurgunlariga qadar oddiy, mayin do‘ppiga o‘xshash bosh 
kiyim kiygan. Peshona tepasiga – sinsile (silsile, sunsule, 
sumsule)  taqilgan.  Bu  taqinchoq  juda  nafis,  kumushdan 
yasalgan zargarlik buyumi bo‘lgan. Sinsilega o‘xshash pe-
shonaga taqiladigan taqinchoqlarning alinshayi, ilgich kabi 
mayda osilchoqli bezaklari ham bor. Bundan tashqari, yana 
peshonabog‘ taqinchoqlar eurme (sorme), egme, manlayik – 
kumush taqinchoqlar ham bo‘lgan. 
Ersarinlik turkman ayollari sinsile taqinchog‘ini bogmak,