FaflpaT,
ар з и м а с с а ба бл ар г а кура кузл а р ид ан ёш окиб
к е тав ер ад и ган , янги кишилар билан кийинчилик билан тил
т о пиша д иг ан кишилардир. Улар кулай шароитда олдига
куйилг ан м а с ал ал а р ни му в аффа ки ят ли б а ж а р а д и . Агар
и шд а шароит, яъни в азият узгарса, кийинчилик тугилса,
ул ар узларини панага олиб туришади. Ма с ал ан , ра х б ар
ме ланхолик ходимнинг ишдаги ка мчиликлари учун унга
нисбатан ёмон муносабатда булса, койиса, ypnuica, унинг
рухини тушириб юборади, ва окибатда бу шахе уз кучига
шубха билан к а р а й бошлайди. Агар рахб ар меланхолик
ходимга нис ба тан доим ка ттик т а л а б ч ан ли к килса ёки
кескин муноса ба тда булса, у в ах и маг а тушиб, рухан
эзилади. Аксинча, р ах ба р унга яхши муносабатда булса,
м а кт а с а , унинг кучига куч, г айратиг а гайрат кушилиб, ку-
таринки рухда ишлайди.
Б а ъ з а н к а нд ай ша х с л ар яхши деган савол тугилади.
М а с а л а н и бундай усулда куйиш нотугри, ал б атта . Чунки
к а нд а й д ир бир темперамент яхши, б о ш к а ла р и ёмон деб,
ш а х с г а
нис ба тан унинг
имкониятларига,
мехнат
ва
ижтимоий- сиёсий фаол иятиг а б а х о бериш м у т л а к о нотугри
бу ла ди. Кишил а рни н г темпераментини билиш, ул ар г а
и ндивидуал ё нд ашиш, нерв тизими жа раёнининг хусуси-
ят л ар и н и инобатга олиш, ул ар билан и ш л а ш д а мос
ке ла ди га н муаммоларни т а н л а ш д а кул келади.
И н с он ла р ичида темпераменти юкоридаги гурух л ард ан
б ири г а т ул а мос ке ла диг анлари ж у д а кам учрайди.
К иш ил ар н и нг
темпераменти
тартибга
а с осл ан г ан
б у л с а д а ,
а г а р
улар
хохласа,
узини-узи
т а р б и я л а ш
ж а р а ё н и д а бошка темпераментга хос булган ф а з и л а т л а р -
ни у з и д а шакллантириши мумкин.
Туйгу. Хаётда. содир б у ла ди г ан купчилик х о л ат л ар хар
хил: ижобий, салбий, кучли, кучсиз каби хис-туйгуни
келтириб чикаради. М ас ал ан , мусика оханг ларини яхши
и жро ч и томонидан тинглаб рохатла ниш, х ай ра т да колиш
каби и жобий хис-туйгуларга бериласиз. Худди шу мусика
а с ар и ни ёмон ижрочи и жроси д а э ши тга н да эса хис-
т у й гу ла рин г и з салбий кечинма ша кл ид а юзага келади.
К,уркиш ёки д а х ш а т
хисси
маълум
объектла рг а,
у лари и нг
кушилмасига
нисбатан
бир- биридан
ф а р к
к и л ад и г а н холатларда кечиши мумкин, б а ъ з а н одам
д а х ш а т д а н кочади, б а ъ з а н эса курк увд ан котиб колади ва
нихоят к у р к ка н ид а н ва умидсизликдан узини хавфли
объект томон та ш л а ши мумкин. Б а ъ з и х о лл ард а хис-туйру
т а ъ с и рча нл и г и билан а ж р а л и б туради. Бунда й хис иш
Ха р ака тла р иг а , мул оха з а ла р айтишга ундовчи, одамнинг
зур беришини кучайтирувчи кучга айланади.
Хурсандчиликдан одам
«
t o f h h
талкон ки ли ш г а» тайёр
б ула ди. Уртогига рахми келиб, унга ёрдам бериш йулини
ах та р а д и . Фаол
T y f l F y
хол атид а одам жим, х ар а к а т с из
тура олмайди. Б а ъ з а н одам кучли хиссиёт т а ъ с и ри д а,
уз ха ё ли г а чумиб кетади. Бун да й пайтда рахм д и лл ик
яхши, лекин фойдасиз туйру кечинма булиб к олади, уялиш,
я ш и р и ш виждон азобига ай ла н ад и.
Хис-туйгу
килинаётган
х а р а к ат л ар н и н г
сабабчиси
б улиши билан бирга, б а ъз и бир хол л ар д а фаолиятни
т а ш к и л килувчи омилга, б о ш к а х,олларда эса фа о л и ятн и
бузувчи
омилга айланади. Туйгуси т ум т о к хол атид а
одамнинг фаолияти уз йуналишини йукотади. Б о ш к а
томондан олганда, ортикча туйгуга берилиши ж у д а куп
х о лл ар да обеъктларни янгича акс эттиришга, д ал и л л а р н и
субъектив равишда талкин ки л иш г а, хулоса ч и к а р и ш ва
б а х о л а ш д а мантикий х а т о ла рг а олиб келади.
Хис-туйрунинг ташки и фода си г а, имо-ишора, в а ж о х а т
ва к а дд и - ко ма тн ин г узгариши ва б о ш к а л а р киради.
Ж и д д и й л и к холатлари. Сунгги чорак ас р д а в о м и да
ж и д ди йл и к вазияти ёки стресс (инглизча — st rees сузи д ан
олинган булиб, жиддийлик, кескинлик деган маънони
а н г л а т а д и ) деб ата ла д иг ан кескин в аз и ят с а ба б л и юз а г а
ке ла диг ан х,ис-*аяжонни у рг а н иш тобора ах,амият касб
э тмокда.
Ж и д д и й л и к — турли жисмоний ва а кли й и ш л а р х ад д а н
ошиб кетиб, хавфли в азият турилган п ай т л а р д а за р у ри й
ч о рал арни тезлик билан топишга ма ж б у р булинганда
в у жу дг а келадиган харакатдир. Уз-узидан равшанки,
мана шундай шароитларнинг барчасини б ир о р хил хис
п айдо килади. Ж и д д и й л и к каби хиснинг п а й д о булиши
х а м да бу хиснинг утишининг психологик хусусиятларини
б илиш ф а к а т космонавтлар, р ах б ар л ар учун эмас, балки
укувчилар, имтихон олувчи укитувчилар ва б о ш к а ла р
учун хам жу д а мухимдир.
Жи д д ий ли к холати пайтида онгли фа ол и я т ни нг айрим
томонлари
т у хташид ан
ташкар и,
идрокда,
хотирада
янг лишмовчиликларнинг ,
кутилмаган
к у з г а л у в чи л ар г а
нисбатан айни бир хил булмаган т а ъ си рл а рн и нг юзага
келиши д и к к а т ва идрок куламининг торайиши, вакт
оралигини а н и к л а ш д а хатоликлар ва б о ш к а шу кабилар
булиши мумкин.
Юк с а к
р о я в и й л и к
,
бурч ва ж а во б га р л ик хисси иш-
х а р а к а т бузилишининг олдини олишда мухим омил хисоб-
л а н а д и .
Кобилият — шахснинг
фаолиятини
м ув аф ф а ки ят л и
а м а л г а ошириш шароити хисобланган ва билим, куникма
х а м д а м а ла ка л ар н и э г а л л а ш давомида намоён буладигаи
индивидуал-психологик хусусиягдир.
Кобилият — имкониятлардан
иборат
булиб,
бирор
ишдаги зарурий ма х о р ат д а р а ж а с и н ин г улчовидир.
Шахснинг кобилиятларини жамоатч ил и кн и нг фаол
х а р а ка т и таъ си ри д а и шл аш ва т а р б и я л а ш жа раён и да
ри в о жл а нт ир иш мумкин. Ищда одамнинг кобилиятлари-
д ан тугри фо й д а л а н и ш купрок рахбарга б о г л и к булади.
Аг ар ходимга узига мос, кобилиятига я р а ш а иш
т опширилса, унинг юкори иш н а т и ж ал а р и г а , б о ш к а ла р
билан у з а ро яхши муносабатда булишига э ришиш мум
кин.
Ха ракте р — ф е ь л- а т в о р. Хар бир одам бошка сида н
узининг индивидуал психологик хусусияти б ил а н а ж ра л иб
туради. Ма н а шу ма ъ но д а оддий тилда мазкур одамга хос
бу лга н хислат лари х ак ид а гапирилади. Ха ракте р сузи
г рекчадан айнан т а р ж и м а килинганда, босилган тамга
дег ан маънони анг латади.
Одамнинг ха р к а нд ай индивидуал хусусиятини х а
ра к т ер
хислати деб б^лмайди. М ас а л а н ,
куриш ва
эшитишнинг уткирлиги, хотирада с а к л а б колиш коби-
лиятининг юкорилиги унинг баркарорлиг и, ак лн и нг чукур-
лиги каби индивидуал исихологик хусусиятларни характер
хусусиятлари деб булмайди.
Психологик характер деганда ма зку р шахе учун оддий
Хисобланган фао л и ят усулларида
намоён б уладиган,
у х ша ш ша роитл ард а куринадиган ва бу ша роитл ар га ,
кисман
мехнатга,
вазифасига
ва
бурчига
шахенинг
муносабати билан белгиланадиган индивидуал психик
хусусиятлар йигиндиси тушунилади.
Ша хе тугнлганда характер билан тугилмайди, унинг
характери
жа моатчилик
фао л и яти н ин г
фаол
ж а р а ё -
нида ша кллантирилади. М ас ал ан , оила, мактаб, мехнат
жа м о а с и
бу сохаларнинг хаммаси характерни мустах-
ка м л аш г а , шакллантиришг а мухим т а ь с и р курсатади.
Одамнинг кандай индивидуал исихологик хусусиятлари
ха ра кт е р хислатлари ёки хусусиятлари деб а т а ла д и?
Р ухиятшуносларнинг т а д к и к о т л а р и г а кура характер-
нинг хар бир хислати ухшаш ш а р о и т ла р д аг ин а намоён
булмайди. Ма с ал ан , бир шахе иш ж ой ид а кишиларг а яхши
кушил а олмайди, улардан уялади, б а ъ з и с а б а б л а р г а кура
узини уларга якин тута
олмайди.
Айнан шу
шахе
м а х а л л а д а эса барча кишилар билан тил топишиб, улар
билан у ртокл арч а муносабатда булади. М а х а л л а н и н г
б а р ч а ишларига фаол ка тна шад и. Б о ш к а бир шахе эса
бу шароитда узини аксинча намоён килади ва хоказо.
Шахенинг узига муносабати унинг шахе си фати д а
узининг х ара ка т л ар и га , яхши хис л ат л ар и ва камчиликла-
рига кай т арз да б ах о беришига боглик. Узига объектив
рав и шд а б ах о бера билиш х а р ак т е р ни нг одоб, кдмтар-
лик ва бир фикрда тура б ил и шл и к хусусиятларини
ша кл л а н ишиг а ёрдам беради. Узини к а тта тутиш, манман-
ликка берилиш, гурурлик х ислатлари характернинг салбий
хусусиятлари хисобланади. Бу эса ж а м о а д а муроса-
сизликка ва низоларнинг келиб ч ик ишига олиб келади.
Кишининг мехнатсеварлиги, ишини уз в ак т и да б а ж а -
риши, т и р и ш к о м и г и унинг ж а ми я т д а г и мехнатга ва
ваз и фа с иг а ижобий муносабатларини билдирса, сустлик,
д а н г ас а ли к, эринчоклик ва б о ш к а л а р с а лб и й м у н о с а б а т л а
рини билдиради.
Ирода. Куйилган ма кс а дг а э ришиш учун м а в ж у д
тусикларни енгиб утиш кобилиятидир.
Иро д а г а дадиллик, м а к с а дг а интилиш, матонат, к а т т и к
туришлик, жасурлик, мардлик ва бошка хислатлар киради.
Ша хс д а ирода тарбия ва уз-узини т а р б и я л а ш ж а р а ё н и-
да шаклланади.
Шахенинг фи к р л аш фаол иятининг асосини т а ф а к ку р ,
хотира, хаёл ташкил килади.
Т а ф а кк у р — вокеликни тахлил ва синтез ки л иш д а уни
бевосита ва умумл ашт и ри б акс эттириш жа раён и ди р.
Хотира — шахснинг
уз
хаётий
т а ж р и б ас ин и
эсда
с а к л а б туришидир.
Хаёл — ша хс г а кела жак ни кура б ил и шг а ва уни
ри вож л а нт ир и шг а имкон яратади.
Хаёл
шахсни мех,натга
кизикиш учун имкон яратади. Ма с ал ан , шахсга ихтиро ва
р ац и он а ли з а то р ли к ишлари билан фа ол шуг у лл ан ишг а ва
уз ишига ки зи ки ш билан к а р а шг а имкон яратади.
Ишга к и з и к х а н ва унта берилиб кетган кишил ар
одатда, ха р к а нд ай кийинчиликларни осон енгиб ута-
дилар.
Моти вл а р ( с а б а б ла р ) шахе фаоллигининг ма нб а л а р и ,
с а б а б л а р и ва х,ар хил турли эхтиёжларидир.
Моти вл а р
ма ъл у м
э хтиёжларни
кондириш
билан
б ог лик б улг а н ф а о л и я т г а мойилликдир.
Агар э х т и ё ж л а р инсон фаолияти б арч а турларининг
мохиятини, д аста г ин и ташкил килса, с а б а б л а р бу мохи-
ятнинг муайян намоён булишидан иборатдир.
Шунинг учун р а х б а р л а р ишчиларнинг хулк атворига
ка ра б , унинг хатти - ха рака тла ри ни т ахлил килиб, уларнинг
с а ба бл ар и ни а н и к л а ш г а интилиши лозим.
С а б а б л а р бир- биридан эхтиёж турл ари г а к а р а б фа р к -
л анад и, э х т и ё ж с а б а б л а р д а намоён булади. С а б а б л а р
кенг ёки тор ш а к л л а р д а намоён булиб, фаолиятнинг
муайян ма зму н ид а а м а л г а оширилади (мехнат фаолияти
с а ба бл ар и , укиш фаол и яти с а ба бл а ри ва шу к а би ла р) .
К и з ик и шл ар . Бунда одамнинг билиш жа ра ё н и билан
б ог ли к б у лг ан э хтиё жларининг хисси намоён булиши
тушунилади. Бил иш эхтиёжларини кондириш б ил и мл а р д а -
ги к а мчи л и кл арн и тулдиришг а, шароитга яхши мосла-
шишга, одам учун ах а ми ятл и булган д а л и л л ар билан
танишиб, ул ар ни тушунишга ёрдам беради. Одамнинг узи
учун к и з и к и ш л а р субъектив т а рз д а касб этган объектни
ку п рок билиш, тушуниш истаги б ил ан чуку ррок урга-
нишдан и бо р а т б улг а н билиш ж а ра ё н и ни н г ижобий
хиссиёт тусида намоён булади. Фа о л и я т ж а р а ё н л а р и д а
ки з ики шн ин г ах,амияти гоят каттадир. Чунки к и зи к и ш л а р
ф а о л и я т объектининг мазмунига булган мойиллик кучини
и фода лайди. Бу мойиллик кучи шахснинг билимга булган
э х т иё жи г а
ж а в о б беради
ва
шахеда
юзага
келган
билиш ва интилишга булган гашналикни кондиришнинг
йули ва у сул л а ри н и курсатади.
Do'stlaringiz bilan baham: |