Ko’payish xillari Ko’payish

Ko’payish xillari
Ko’payish (biologiyada) — barcha mavjudotlarning o’ziga o’xshash organizmlar hosil qilish orqali o’z hayoti uzluksizligi va uzviyligini ta’minlash xususiyati. Ko’payish jinssiz va jinsiy bo’ladi.Jinssiz Ko’payish 2-marta yoki ko’p marta bo’linish, ya’ni shizogoniya (bir hujayralilarda); spora hosil qilish (tuban va sporali o’simliklarda); vegetativ ko’payish (organlar bir qismining aj-ralib chiqib, yangi organizm hosil qilishi) va kurtaqlanish (ko’p hujayralilarda) orqali sodir bo’lishi mumkin. Bo’linish va spora hosil qilib Ko’payishda organizm jinsiy jihatdan ixtisoslashmagan bitta xujayradan rivojlanadi. Vegetativ Ko’payishda esa yangi organizm ova organizmning bir qismidan hosil bo’ladi.
Jinsiy Ko’payish 2 xil jinsiy hujayraning ko’payishi, ya’ni urug’lanish yoki partenogenez (tuxum hujayraning urug’lanmasdan rivojlanishi) orqali ro’y beradi. Ko’pchilik hayvonlarning hayot siklida Ko’payishning turli shakllari, mas, jinssiz va jinsiy, urug’lanish va partenogenez, urug’lanish va vegetativ ko’payish qonuniy almashinib turadi. O’simliklarning Ko’payishi ham jinssiz (sporofit) va jinsiy (gametofit) naslning g’allanib turishi orqali boradi. Ko’payish muddati va tezligi harorat, kun uzunligi, oziq miqdori va tashqi muhitning b. omillari bilan bog’liq. Yuksak hayvonlarda Ko’payish organlari faoliyati nerv sistemasi va ichki sekretsiya bezlari tomonidan boshqarib turiladi.^[1]
Jinsiy ko’payish - urg’ochi va erkak jinsiy hujayralar — gametalarning qo’shilishidan hosil bo’ladigan zigotadan yangi organizmning rivojlanishi, organizmlar ko’payishining har xil shakllari. J. k.da genetik jihatdan har xil gametalarning urug’lanish jarayonida qo’shilishi tufayli bir-biriga o’xshamaydigan organizmlar paydo bo’ladi, ya’ni urug’ning o’zgaruvchanligi ortadi. Evolyusiya jarayonida J. k.ning kelib chiqishi gametalarning differensiatsiyasi va organizmlarda jinsiy belgilarning rivojlanishi bilan bog’liq. J. k. barcha eukariotlar uchun xos bo’lsada, biroq hayvonlar va yuksak o’simliklarda ko’p uchraydi. Infuzoriyalar va ayrim bakteriyalar uchun xos bo’lgan kon’yugatsiya jarayoni ham irsiy material almashinuvidan iborat bo’lgani tufayli genetik jihatdan J. k.ga yaqin turadi. J. k.ning partenogenez shakli evolyusion jihatdan keyinroq paydo bo’lgan. Hayvonlar orasida ayrim jinsli turlari bilan bir qatorda germafroditlar ham ko’p uchraydi. Gametalarning shakli, katta-kichikligi va harakatchanligiga binoan J. k.ning izogamiya, oogamiya, geterogamiya shakllari bo’ladi (yana q. Jinssiz ko’payish, Vegetativ ko’payish).^[1]