Kontinental intellekt

4.2. Бошланғич, қолдиқ, жорий, сотиш ва баланс қиймат тушунчалари


Бошланғич қиймат - тўланган ва қопланмайдиган солиқларни (йиғимларни), шунингдек активни ундан мўлжал бўйича фойдаланиш учун ишчи ҳолатига келтириш билан бевосита боғлиқ бўлган етказиб бериш ва монтаж қилиш, ўрнатиш, ишга тушириш ва исталган бошқа харажатларни ҳисобга олган ҳолда, асосий воситаларни тиклаш (қуриш ва қуриб битказиш) ёки харид қилиш бўйича ҳақиқатда қилинган харажатларнинг қиймати.
Жорий қиймат - маълум санадаги амал қилаётган бозор нархлари бўйича асосий воситаларнинг қиймати ёки хабардор қилинган, битимни амалга оширишни хоҳловчи, мустақил тарафлар ўртасида битимни амалга оширишда активни сотиб олиш ёки мажбуриятларни бажариш учун етарли бўлган сумма.
Қолдиқ (баланс) қиймат - жамланган амортизация суммасини чегирган ҳолда асосий воситаларнинг бошланғич (тиклаш) қиймати.
Тугатиш қиймати - асосий воситаларнинг чиқиб кетиши бўйича кутилаётган харажатларни чегирган ҳолда кутилаётган фойдали хизмат муддати охирида асосий воситаларни тугатиш чоғида олинадиган активларнинг фараз қилинаётган суммаси.
Аамортизацияланадиган қиймат - молиявий ҳисоботларда фараз қилинаётган (баҳоланган) тугатиш қийматини чегирган ҳолда кўрсатилган активнинг бошланғич (тиклаш) қиймати суммаси.
Товар-моддий захиралар шикастланганда, кисман ёки бутунлай эскирганда, комплектлашга ёки сотувни ташкил қилиш харажатлари ошганда, сотув нархи пасайган ҳолатларда, товар-моддий захиралари уз таннархидан паст баҳода реализация қийматида баҳоланиши мумкин.
Соф реализация қиймати - товар сотилишининг тахминий қийматидан товарларни сотув олдидан тайёрлаш ва уни сотиш харажатларининг айирмасидир.
Товар-моддий захиралари соф реализация қийматигача қуйидаги усуллар асосида кисман ҳисобдан чиқарилади:
а) моддалар бўйича усули - бунда товар-моддий захираларининг хар
бир тури баҳоланади;
б) асосий товар гуруҳларининг усули - бунда товар-моддий
захираларининг гуруҳи баҳоланади;
в) захираларнинг умумий даражаси усули - бунда хамма товар-моддий захиралари баҳоланади.
Субъектнинг ҳисоб сиёсатида товар-материал захираларининг белгиланган улгуржи шартнома баҳоси, ҳақикий таннарх ёки LIFO, FIFO усулларида таннархи ҳисобланади.
Агарда ТМЗ тегишли таннархда ҳисобга олинса шу нарх билан ҳақикий таннархи уртасидаги фарқ 1610 - «ТМЗ қиймати уртасидаги фарқлар» транзит счётида ҳисобга олинади.
Материаллар хақикий таннархини аниқлашда баҳолашни қўйидаги усулларидан фойдаланилади:

1. 
   Ўртача таннарх AVECO.
   

2. 
   FIFO – ўртача чамаланган баҳолар бўйича, биринчи тушум – биринчи харажат.
   
3. 
   LIFO – ўртача чамаланган баҳолар бўйича, оҳирги тушум – оҳири харажат.
   

Бухгалтерия ҳисоби миллий стандартининг № 5 сонида материалларни баҳолашда AVECO усулидан фойдаланиш тавсия этилган.
Мажбуриятлар баҳоланиши томонлар келишувига асосан, пул кўринишида акс эттирилади. Суд қарорига кўра, вужудга келган мажбурият суммаси эса, суднинг тегишли қарорига асосан акс эттирилади.
Молиявий қўйилмалар жорий ва бозор баҳоларида ҳисобга олинади.
Номоддий активлар баҳоланганда бошланғич қийматда бозор қийматида, баланс (ҳисоб) қийматда ва ҳакозоларда ҳисобга олинади.