Конспект 1-мавзу. Фалсафа тарихи фан сифатида

Гомеомериялар ҳақидаги таълимоти. Анаксагор Эмпедакл сингари элейчилар метафизикасига қарши чиқади. У кўплик ( тўплам)нинг ҳам, ҳаракатнинг ҳам мавжудлигини исботлайди. Лекин 4 та физикавий элемент ва 2 та ҳаракатлантирувчи кучни тан олган Эмпедоклдан фарқли ўлароқ, Анаксагор моддий элементларни сон саноқсиз, чексиз , ҳаракатлантирувчи кучни битта дейди. Анаксагор элементлари–бу модданинг сон саноқсиз зарарчалари. Аристотел “Метафизика” асаринг 1- китоби 3 бобида ёзади: “Клазомелик Анаксагор айтадики, бошланғич асос сон жихатидан чекланмаган: унинг сўзларига қараганда деярли барча предметлар бирлашиши ва ажралиши йўли билан вужудга келадилар ва йўқ бўладилар; акс ҳолда вужудга келмайдилар ҳам, йўқ бўлмайдилар ҳам, фақат абадий мавжуд бўлади”⁴².
Анаксагор элементлари, Аристотел фикрича бир-бирига ўхшаш элементларни, яьни улар шундай жисмларки бир бирига ва яхлит ҳолдаги жисмга ўхшаш. Мазкур уруғлардан ташқари Анаксагор ҳаракатлантирувчи кучнинг “ақл”нинг мавжудлигини таъкидлайди.
Симплицикий Анаксагорнинг таълимотини юқори баҳолайди: “Клазоменлик Анаксагор Анаксимен фалсафаси билан танишгани ҳолда , илк бор бошланғич асос тўғрисидаги тасаввурни тубдан ўзгартирди, яъни у етишмаётган сабабни (ҳаракатлантирувчи кучни н.ш.) тўлдирди ва жисмларни чексиз деб билди”.
Анаксагор таълимотининг оригиналлиги шундаки, у ўзидан аввалги файласуфларнинг бошланғич асос субстансия тўғрисидаги фикрларини юқори босқичга кўтарди. Хусусан, Милет мактаби вакиллари битта асосни: Фалес-сувни, Анаксимен–ҳавони бошланғич асос деган бўлсалар, Эмпедокл тўрттасини ер, сув, ҳаво, оловни субстанциал асос деб ҳисоблаган; бунда субстанция сони чекли, Анаксагор эса, илк бор элементлар “моддий” заррачаларининг чексизлиги тушунчасини киритди.
“Ақл”нинг ҳаракатга келтирувчи кучи таъсирида хаотик тарзда ҳаракатлантирадиган заррачаларни–“уруғларни” тартибга солади; аввал борлиқнинг муайян қисмлари, кейин бутун борлиқ ана шу асосда вужудга келади. Яъни “Ақл” ҳосил қиладиган борлиқ чексиз кенгайиб боради; ўз навбатида бошланғис асос–“уруғлар” ҳам чексиз бўлинади. Кўриб турибмизки, Анаксагор “уруғлари”-бу Левкипп, Демокрит ва Эпикурларнинг бўлинмас заррачалари.
Гомеомериялар тўғрисидаги таълимотнинг моҳиятини Анаксагорнинг қуйидаги формуласи ифодалайди: “Барча нарсалар барчада бор”, Бошқа фикри: “Барчада бутуннинг қисми бор”, нима кўп бўлса, у алоҳида предмет сифатида айнан ана шундай бўлиб кўринади”⁴³.
Космологияси. Анаксагор фикрича, “Қуёш, Ой ва барча юлдузлар-ёпиб турувчи тошлардир. Юлдузлардан пастда Қуёш ва Ой билан бирга ҳаракатланадиган, лекин бизга кўринмайдиган жисмлар бор. Юлдузларнинг ҳароратини ердан узоқ бўлганлиги учун сезмаймиз”. Бу ерда юлдузлар ёруғлик ва иссиқлик тарқатади деган фикр янгиликдир.
Билиш ҳақидаги таълимотида Анаксагор юксак даражадаги ҳайвонлар ва одамларда сезгиларнинг вужудга келиши тўғрисидаги моҳиятига кўра механистик тасаввурни илгари суради. У физикадан физиология орқали билиш қарама қаршиликлар туфайли келибч чиқади. Масалан, биз предметни унга қарама қарши рангда бўлган предмет орқали кўрамиз, деб таъкидлайди.
Анаксагор билимда ақл фаолиятига юқори баҳо беради. Моддий эм. Заррчаларни (гомеомерилларни) биз бевосита эмас, яъни сезгилар орқали эмас, балки ақл ёрдамида мавжуд деб фараз қиламиз, дейди.