«Kompyuter tizimlari» kafedrasi S. T. Kubayev, U. I. Murtazayeva kompyuter tizimlarini loyihalash va tashkil etish

Shina boshqaruvi
Boshqarish shinasi bo’yicha signallar uzatiladi, masalan, o’qish signallari, yozish tayyor ekanligi, ma’lumotlar bilan almashish xarakteri magistral bo’yicha signallari uzatiladi. Boshqarish signallari xotirada qaysi ma’lumotlarni yozish yoki o’qishni amalga oshirish kerak, qurilmalar o’rtasida ma’lumotlar bilan almashinishni sinxronizasiya qiladi, sanaydi. Bundan tashqari, har bir tashqi qurilma, protsessor murojaat qilishi kerak bo’lgan, bu shinada o’z liniyasiga ega. Agar periferik qurilma protsessorga murojaat qilmoqchi bo’lsa bu liniyada maxsus signal o’rnatadi (uzish signalini), protsessor shu vaqtda bajarilayotgan harakatlarni to’xtatadi va o’qish yoki yozish buyruqsiga murojaat qilib qurilmaga signal beradi.
Misol tariqasida protsessor xotira yacheykasidagi ma’lumotlarni o’qishini ko’rib chiqamiz. Shina mazkur vaqtda bo’sh ekanligini bilib, protsessor adres shinasiga talab etilayotgan adresni o’rnatadi va kerak bo’lgan xizmat ma’lumotlarini (operatsiya – o’qish, qurilma – OZU) boshqarish shinasiga o’rnatadi. Endi u faqat OZUdan keladigan javobni kutishi kerak. Oxirgisi shinadagi murojaat qurib ma’lumotlarni o’qish talabiga, yacheyka tarkibidan zarur ma’lumotlarni olib, uni ma’lumotlar shinasiga o’rnatadi. Albatta, haqiqatda bo’ladigan jarayon ancha batafsil.
- protsessor adres shinasiga xotira yacheykasidan o’qishi zarur bo’lganni o’rnatadi,
-boshqarish shinasida protsessor o’qish signalini ko’rsatadi va tayyor ekanligi signalini ko’rsatadi,
- tayyor signalini ko’rib barcha qurilmalar tekshiriladi, u adres shinasida ularning adres borligini ko’rsatadi,
- uning adresi xotira turganligini ko’radi,
- xotira adresni o’qiydi,
- xotira ma’lumotlar shinasiga talab etilgan ma’lumotlarni o’rnatadi,
- xotira boshqarish shinasini tayyor signalini o’rnatadi,
- protsessor ma’lumotlar shinasidan o’qiydi,
- jarayon tugadi.


2.4 - rasm. Multipleks holati
Shuni ta’kidlash zarurki, shina bo’yicha almashish ma’lum shoroitlarda ma’lum bir yordamchi qurilma yordamida ham amalga oshirilishi mumkin va protsessor ishtirok etmasdan, masalan, kirish qurilmasi va ichki xotira o’rtasida.
Shuni ta’kidlash zarurki, biz ko’rsatgan funksional sxema amaliyotda murakkab bo’lishi mumkin. Hozirgi zamon kompyuterlari bir necha birgalikda ishlaydigan protsessorlarga ega bo’lishi, to’g’ridan-to’g’ri axborot kanallari alohida qurilmalar o’rtasida, bir necha o’zaro harakat qiluvchi magistrallar va h.z. Shunga qaramasdan, agar umumiy sxemani tushunsa, unda kompyuter tarmog’ida tushunish yengilroq bo’ladi.
Magistral struktura kompyuterga tashqi qurilmalardan keraklilarini o’rnatishga imkon beradi. Unga asosan kompyuterning standart bloklaridan xohlagan individual konfigurasiyani tuzish mumkin.
Shunday qilib, kompyuterning barcha qurilmalari (modullar) magistralga ulanadi. Ammo, bevosita magistralga faqat protsessorni ulash mumkin va operativ xotirani, boshqa qurilmalar maxsus o’zaro ishlaydigan qurilmalar – kontrollerlar (klaviatura kontrolleri, diskovod kontrolleri, videoadapter va h.z.) orqali o’rnatiladi.
Kontrollerlarni ishlatish ehtiyoji, kompyuter komponentlarining funksional va texnik parametrlari bir biridan farqqilishi mumkin. Masalan, protsessor yuz millionlab operatsiyalarni sekundda bajarishi mumkin, foydalanuvchilar esa klaviaturadan sekundda 2-3 belgini kiritishadi. Klavitatura kontrolleri aynan ma’lumotlarni kiritish tezligi bilan unga ishlov berishni o’zaro birga harakat qilishini ta’minlaydi.
Qattiq disklar kontrolleri odatda tarmoq platasida o’rnatiladi. Kontrollerning qattiq diskda turli tiplari mavjud bo’lib, ular ulanadigan disklar, almashinish tezligi, disk maksimal hajmi bilan farqlanadi.
I DE — Integrated Devicye Electronics,
EIDE — Enhanced Integrated Device Electronics,
SCSI — Small Computers System Interface.
Kontrollerning standar to’plamiga kompyuterning tarmoq blokida mavjud raz’yomlar bilan quyidagilar kiradi: