«Kompyuter tizimlari» kafedrasi S. T. Kubayev, U. I. Murtazayeva kompyuter tizimlarini loyihalash va tashkil etish

Markaziy protsessor qurilmasi. Ma’lumotlar trakti registr,arifmetik-mantiqiy qurilma va bir qator aloqa shinalarini o’z ichiga oladi.Trakt ma'lumot - barcha kompyuterlarning muhim tarkibiy qismi bo’lib,va biz uni batafsil muhokama qilamiz.
Bu rasmdagi jarayonga ma’lumotlar traktining sikli deyiladi.
1.17-rasmda Fon-Neyman prinsipi strukturasining qisqacha izohi keltirilgan.


1.17-rasm. Fon-Neyman prinsipi strukturasini qisqacha izohi.


Fon Neyman prinsipi – kompyuteringiz xotirasida dasturlar va ma'lumotlarni qo'shib saqlash tamoyili.
Protsessorlaning evolutsiyasi

Ism MP	Elbrus	Elbrus 2C	Elbrus 4C	Elbrus 8C	Elbrus 16C
Ishlab chiqarilgan yil	2007	2010	2012	2015	2018
Texnik me’yyor(nm)	130	90	65	45	32
Chastota(MG)	300	600	1000	2000	3000

х32(х86) va х64 protsessorlar haqida
Juda ko’p kompyuter foydalanuvchilari Windows(Linux,..) operatsion tizimi bir nechta razryadlarga(x32, x64, x86) bo’linishidan xabari bor. Shu qatorda ko’p foydalanuvchilar bu nima uchun kerakligini bilishmaydi. Undan tashqari bu razryadlarga tegishli ko’plab afsonalar ham mavjud.
Hozirgi kunda faqat 2 tipdagi razryadlar mavjud bo’lib, bular x32 va x64 dir. X86 esa x32 ning sinonimi hisoblanadi(qayerdadir x86 razryad bilan uchrashib qolsangiz, bilingki bu x32 dir).
Agar bitta o’rnatiladigan diskda ham 32 ham 64 razryadli operatsion tizimlar mavjud bo’lsa, o’rnatish jarayonida sizga tanlashga imkon beradi. Odatiy o’rnatilish (по умолчание) x32 o’rnatiladi.



Bu razryadlarni qaysi biri o’rnatilganini qayerdan bilish mumkin? Demak, Мой компьютер ga sichqonchani o’ng tomoni bosilib,  свойство bandiga kiriladi va ekranda quyidagi oyna paydo bo’ladi(Rasmda windows 7 uchun ko’rsatilgan, XP va boshqa distributivlarda salgina farq qilish mumkin).
Faqat operatsion tizim emas, balki dasturlar, drayverlar ham razryadlarga bo’linadi. Bu dasturlar(drayverlar)operatsion tizim razryadiga qarab o’rnatiladi. Agar tizim x32 razryadga ega bo’lsa, faqat x32 razryadli dastur va drayverlar o’rnatiladi(x64 li dastur va drayverlar tushmaydi). Agar tizim x64 razryadga ega bo’lsa, x64 li dasturlar ham x32li dasturlar ham o’rnatilishi mumkin. Bu degani x64 li kuchli deganidir.
Demak, 2 darajali ma’lumotlar bilan tanishib chiqdik, endi asosiy masalaga o’tamiz, O’zi ular nima? Bu razryadlar dasturlarni va ma’lumotlarni qayta ishlash tezligini o’rnatadi. Oddiy qilib aytadigan bo’lsak, x64 razryadli yadrolar bir vaqtning o’zida 64 Gb va undan ortiq operativ xotira bilan ishlay oladi, bu asosan ko’p yadroli protsessorlar uchundir. x32 razryadli yadrolar faqat 4 Gb operativ xotira bilan ishlay oladi va faqat x32 li dasturlarni bir vaqtning o’zida 3 Gb operativ xotira bilan ishlata oladi. Bu degani agar sizda 8 Gb operativ xotira bo’lsa va siz x32 li operatsion tizim o’rnatsangiz faqat 4 Gb xotira ishlaydi, qolgani bekor yotadi(effektiv emas).
x64 razryadli operatsion tizimlar ham 32 li ham 64 li dasturlarni ishga tushira oladi, lekin aksincha emas.
x64 razryadli versiya ko’pprotsessorli va ko’pyadroli hisoblanadi, shuning uchun, agar sizda minimum 2 ta yadro bo’lsa, x64 li o’tish foydadan holi bo’lmaydi. Agar operativ xotira 4 Gb dan kam bo’lsa, o’tish tavsiya qilinmaydi. x64 razryadli drayverlar, dasturlar va operatsion tizimlar x32 ga qaraganda hajmi biroz kattaroq hisoblanadi. Agar siz x32 li da x64 li dasturni ishga tushirsangiz, razryadlarning mos emasligi haqida ma’lumot olasiz.
Qisqa qilib aytganda, x64 asosan server mashinalariga (Itanium protsessor) o’rnatiladi, lekin hozirgi rivojlanish davrida oddiy ishchi kompyuterlarga ham x64 razryadli operatsion tizim va dasturlar o’rnatilmoqda.