Kompyuter tarmoqlarining asosiy tushuncha va atamalari

Marshrutizatorar (router) – manitikiy ulanmagan tarmoqlarni ulaydi, ma’lumotlarni bir tarmoqdan ikkinchisiga moslashtirb, ma’lumotlarni marshrutlab, bayonnomalarni uzgartirish ishini amalga oshiradi. Mantikiy kanal yaratish yuli bilan bir kanalni vaktincha ikkinchisi bilan boglaydi. Marshrutizator kanalarning bushligini aniklab kulay kanallarni topib ma’lumotlarni shu kanallar orkali yuboradi.
Takrorlagichlar(Repitor) – elektor signallarni kuchaytirish xamda uzok masofalarga etishini taminlaydi. Bunda signallarning aplitudasini va shaklini uzgartirmaydi. Takrorlagichlar signallarning ochik tizimini fakat OSI fizik darajadagi bayonnomalari bilan fark kiluvchi tarmoqlarni birlashtirishi mumkin. Takrorlagichlar kuchaytirgich vazifasini bajarib signallarni xalakitlardan ximoya kilishni ta’minlaydi.
Kupriklar (bridge) – OSI adreslariga mos ravishda ma’lumotli paketlarni filtirlashni bajarib tarmoqli va unda yukori darajalarda ma’lumotlar uzatishning bir xil bayonnomalarini ishlatuvchi tarmoqlar urtasidagi farkni, ya’ni kiymatlarni uzatishni rostlaydi.
S erverlar (serwer)– tarmoqka ulangan kuchli protsessorga va katta xotiraga ega kompyuterlarga aytiladi. Server tarmoqning barcha ishchi stansiyalari surovlarni kayta ishlaydi, ishchi stansiyalarga tarmoq resurslarini, tarmoq operatsio tizimi bilan ta’minlaydi. Serverning uzi xam maxsus operatsion tizim bilan ishlaydi va xamma tamok operatsiyalarni shu tizim bajaradi.
Serverning bir kator kurinishlari mavjud:

• 
  Klient server
  
• 
  Fayl server
  
• 
  Arxivli server
  
• 
  Faks server
  
• 
  Pochtali server
  
• 
  Bosma server
  

Ishchi stansiyalar (work grup) – bu tarmoqka ulangan kompyuterlar bulib ular tarmoq uzellarni tashkil kiladi. Bu kompyuterlar uzinig operatsion tizimi bilan ishlaydi. Kupincha ishchi stansiyalarni tarmoq mijozlari deb ataladi. Ishchi stansiyalar xoxlagan foydalanuvchilarning kompterlari bulishi mumkin va ular tarmoqka ulanishi va ajralishi istalgan paytda amalga oshiriladi.


INTERNET HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
Internet bu o‘zi nima? Internet bu butun jahon kompyuter tarmoqlari majmuidir. U minglab lokal va mintakaviy kompyuter tarmoqlarini birlashtiruvchi butun dunyo kompyuter tarmogidir, ya’ni WWW –World Wide Web –butun dunyo o‘rgamchak to‘ri deb xam yuritiladi. INTERNET –International Network xalqaro kompyuter tarmog‘i deb ham yuritiladi. 1967 yil Larri Roberts ARPA kompyuterlarini o‘zaro bog‘lashni taklif etadi va 1969 yilda AQSH Mudofa vazirligi tomonidan kompyuter tarmogining birinchi versiyasi yaratilgan edi.
Internet (Internet- Interconnected Computer Networks suzlaridan olingan bulib, o’zaro boglangan kompyuter tarmoqlari degan ma’noni anglatadi) -bu bir-biri bilan aloka kanallari (mavjud bo’lgan telefon kanallari va kabelli aloqa kanallari) bo’yicha muloqot qiladigan turli xil kompyuter tarmoqlarining butun jaxon uyushmasidir.
Bu tarmoq ARPAnet deb nomlandi va UNIX operatsion sistemasida ishlay boshladi. 70 –chi yillarda ushbu tarmoq kuchayib unga xoxlagan kompyuterni ulash imkoniyati paydo bo‘ldi. 1974 yilda xar-xil tarmoqlarni birlashtiruvchi TCP/IP protokoli yaratildi va bu tarmoqlarni rivojlanishiga yana bir turtki bo‘ldi. 1976 yil tadqiqot kompaniyasi laboratoriyasi xodimi Robert Metkalf ilk lokal kompyuter tarmog‘i Ethernet ni yaratdi. 1983 yildan ARPAnet Internet tarmog‘i deb yuritila boshlandi va kompyuter hamda tarmoqlar to‘plami sistemasiga aylandi. Bu sistemaga AQSH ning eng taniqli korxonalar tarmog‘i NSFNET, evropadagi EUNet, EARN, yaponiyaning JUNET va buyuuk Britaniyaning JANET tarmoqlari qo‘shildi. Shu yili ARPAnetni ikki mustaqil tarmoqqa bo‘lib yuboradi. Ularning biri keyingi tadqiqotlar uchun, ikkinchisi harbiy aloqalar uchun edi. Harbiy tarmoq MILnet nomini oladi.
INTERNET butun dunyo kompyuter tarmog‘iga aylandi. Internet quyidagi imkoniyatlari bilan afzaldir, bu-informatsiyaga ega bo‘lish, yangiliklar bilan tanishish, bilimga ega bo‘lish, o‘qish, ilg‘or texnologiyalar va tajribalar bilan tanishish, ish munosabatlarini tezda hal qilish, sherik va buyurtmachilarni nazorat qilish va xakazolardir. Demak Internet bu yangiliklar bilan muntazam tanishuv, hamkorlik va harakatlarning birlashuvi, zamonaviy fikrlar almashish, ta’lim olish va x.k. Internet-bu infradoira bo‘lib, uning yordamida ma’lumotlarni uzatish, qabul qilish, boshqarish va tasvirlash mumkin.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, Internet ildizi 50-y borib taqaladi. Hammasi 1949 yili sobiq Ittifoq atom bombasini sinovdan o‘tkazilganida boshlandi. 1956 yil Pentagon vahima ko‘tarib, hukumatga raketadan himoya qiluvchi vosita yaratilishi uchun mablag‘ berishni so‘rab murojat etadi. Ammo rad javobini oladi. 1957 yilda yilda sobiq ittfioqda erning birinchi sun’iy yo‘ldoshi uchiriladi, endilikda Rossiyada yadro zaryadini dunyoning istalgan chetiga etkazib berish vositasi paydo bo‘lgandi.
1958 yil Pentagon yana bir bor hukumatga moddiy yordam so‘rab, murojat etadi va bu safar u o‘z maqsadiga erishadi. SHunda xabarni zudlik bilan etkazish tizimini vujudga keltirishga qaror qilingandi. 1991 yil CERN –Evropaning fizika laboratoriyasi barchaga tanish bo‘lgan WWW ni yaratdi.
Internetning rivojlanish tarixi. Unga quyidagilarni keltirish mumkin:
1960 asosi ARPAnet (Advanced Research Projects Agency –Network, Ilg’or loyihalar agentligi tarmog’i) loyihasi amalga oshirilgan.
1972 yilda E-mail xizmati ishga tushirildi.
1989 yilga kelib ARPAnet ga ulangan kompyuterlar soni 100 000 taga yetgan.
1989 yilda World Wide Web (WWW) standarti ish boshladi. Uning ixtirochisi va asoschisi sifatida Tim Berners Leye (Tim Berners Lee) tan olindi.
1990 yilda ARPAnet tarmog’i kengaydi va u Inter-Network ko’rinishida Internet deb atala boshlandi.
1993 yilda Mark Anderson tomonidan birinchi Mosaik brauzeri yaratildi.
1994 yil kelib Mosaik brauzeridan foydalanuvchilar soni 340% ga o’sdi.
Internetning asosiy tushunchalari.
Internetning asosiy tushunchalari bu:

• 
  Yo‘naltiruvchi (Router) – bu maxsus kompyuterlardan foydalanish yaxshi natija beradi.
  
• 
  Shlyuz(Gateway) - bunda ma’lumotlarni uzatishning turli qaydnomalarini Internet foydalanadigan elektron pochtaning oddiy qaydnomasi SMPT (Simple Mail Transfer Protocol-elektron pochta uzatishning oddiy qaydnomasi) aylantiradigan kompyuter. Shlyuz bu dasturlar majmuyidir.
  
• 
  Trafik-bu Internet aloqa kanallari orqali uzatilgan ma’lumotlar oqimi hajmi.
  
• 
  DNS server - bu (Domain Name Service-domen nomlar xizmati) IPmanzillar va kompyuterlar domen nomlarini aniqlovchi server. U yoki bu serverning vaqtincha ishlamay qolishini nazarda tutib, bir qancha DNS serverlarni ko‘rsatish mumkin.
  
• 
  Proxy server. – bu internetda ba’zi bir ma’lumotlarga bir vaqtda ko‘pchilik murojat qilgani uchun bu ma’lumotlarga oid serverga ulanish sekin bo‘lishi mumkin. SHuning uchun ko‘pchilik murojat qiladigan serverlar nusxalari boshqa serverlarda ham saqlanadi. Bunday serverlar Proxy serverlar deyiladi.
  

Internetning ishlash tartibi
Internetda ishlash uchun biror sahifani ochib ko‘rmoqchisiz. Sahifa adresini kiritdingiz va uni ochdingiz. Savol: qanday qilib bir necha daqiqada sahifa sizning ekraningizda paydo bo‘ldi.
Javob: buning uchun programma provayderda joylashgan domen nomlari xizmati programmalar majmuidan foydalanadi va u DNS (Domain Name Service) deb ataladi va Internetni kompyuteringizga o‘rnatganda kiritiladi. TCP/IP protokolingizni bu domen nomini sizning DNS serveringizga uzatadi.
Internetda ishlash bilan bog‘liq asosiy atamalar

• 
  Activator - standart brouzerlarning imkoniyatlarini kengaytiruvchi maxsus amaliy programma bo‘lib, Internet bilan ishlashda ancha qulaylik tug‘diradi.
  
• 
  Active Directory-MS Windowsning kataloglarga xizmat ko‘rsatish sistemasidir. U tarmoq ob’ektlari haqidagi ma’lumotlarni saqlaydi xamda ma’lumotlarning ierarxik ko‘rinishdagi tuzilishini tashkil qiladi. Bu esa o‘z navbatida domen va resurslarni qulay tarzda tashkil qilishga imkon beradi.
  
• 
  Account- tarmoqdagi raqamingiz Sizga ma’lumotlar va fayllar bilan ishlashga imkon beradi.
  
• 
  Address- internet faylidagi yoki joylardagi Sizni aniqlab beradigan simvollar ketma-ketligi. Masalan: [e-mail]
  
• 
  AFS-hisoblash tarmog‘ining boshqa kompyuterlaridagi fayllarni o‘z faylidek ishlatishga imkon beradigan protokollar majmuasi.
  
• 
  Alta Vista-internetdagi eng ko‘p ishlatiladigan va ommabop ma’lumot qidiruv sistemasi.
  
• 
  Aport-ma’lumot qidiruv sistemasi.
  
• 
  ARJ- arxivator tomonidan hosil qilingan arxiv fayl.
  
• 
  Archie- fayllarning joylashishini aniqlab beradigan qidiruv sistemasi. Bu dastur tarmoqdagi fayllar orasidagi ma’lum ko‘rinishdagilarini tanlab, ma’lumotlar bazasini tuzish va uni ma’lum bir ma’noda qayta ishlashga imkon yaratishi mumkin... va hakazo.
  
• 
  banner-xizmat yoki mahsulotni reklama qiluvchi matnli yoki tasvirli giperko‘rsatma.
  
• 
  baud- ma’lumotlar uzatish jarayonidagi muhit xususiyatlarining sekundiga qancha o‘zgarishini ko‘rsatib beruvchi kattalik bo‘lib, axborot uzatilish tezligini aniqlab beradi.
  

Brouzer tushunchasi va ularning vazifasi.
Internet tarmog’ida foydalanuvchilarga tarmoq resurslaridan erkin foydalanish imkoniyatini berish uchun WEB serverlar quriladi. Bunday serverlarda Internetda taqdim etilgan axborotning katta qismi jamlanadi. Foydalanuvchining ixtiyoriy axborotni olish tezligi bunday serverlarni qanday qurishga bog’liq.
WEB-texnologiyasining hozirgi kunda brouzerlar deb ataladigan axborotni ko’rish uchun mo’ljallangan o’ndan ortiq turli vositalar mavjud. Brouzer web-sahifalarni ko’rish dasturi hisoblanadi. Bunda brouzerga yuklangan Web sahifadagi Giperbog’lanishga sichqoncha ko’rsatkichi bilan bosilsa, avtomatik ravishga ushbu bog’lanishda ko’rsatilagn sahifa brouzerga yuklanadi. Bunday hollar hech qanday sahifaning manzilini kiritish shart emas, chunki giperbog’lanish barcha kerakli ma’lumotga ega hisoblanadi. Brouzer web-sahifada HTML teglarini topib, ular talabi bo’yicha ma’lumotni ekranga chiqaradi. Teglarning o’zi esa ekranda aks ettirilmaydi.
Bugungi kunda brouzerlarning juda ko’plab turlari mavjud. Eng mashhurlari: Internet Explorer (Windows operasion tizim tarkibidagi bastur), Opera, FireFox.

Internet Explorer	Opera	Firefox

Internet tarmog’ida qidiruv tushunchasi
Internet – bu ma’lumot okeani. Tarmoqda, deyarli, istagan mavzu bo’yicha barcha ma’lumotlar mavjud. Lekin okeanda yo’l topish qiyin bo’lgandek, Internetda ham biror narsani topish katta muammo. Agar Internetda axtarish tizimlari bo’lmaganda, ma’lumot okeanida umuman biror narsani topish mumkin bo’lmas edi. Ajabo, bunday imkoniyatlar tarmoqda mavjud: qidiruv qulay va tez bo’lishi uchun maxsus ma’lumot qidirish tizimlari yaratilgan.