Kompyuter tarmoqlari (Oraliq)

Tarmoq darajasi.:
Tarmoq darajasining asosiy protokoli sifatida stekda IP protokoli
ishlatiladi. U boshlanishida, lokal va global bilan birgalikda birlashgan, lokal tarmoqlarning
ko’p sonidan iborat tarkibiy tarmoqlarda paketlarni uzatish protokoli sifatida
loyixalashtirilgan. Tarmoqlararo o’zaro ishlash darajasi, RIP (Routing Internet Protocol) va
OSPF (Open Shortest Path First) yo’nalish axborotini yig’uvchi protokollar, hamda ICMP
(Internet Control Message Protocol) tarmoqlararo boshqarish xabarlari protokoli kabi
marshrutlash jadvalini tuzish va takomillashtirish bilan bog’liq hamma protokollar kiradi.
KANAL DARAJASI.:
Eng past (IV daraja) OSI modelining fizik va kanalli darajalarga
muvofiq. Ushbu daraja TCP/IP protokollarida ko’rsatilmagan, lekin kanalli va fizik
darajalarning hamma tanilgan standartlariga: lokal tarmoqlar uchun-Ethernet, Token Ring,
FDDI, Fast Ethernet, 100VG-Any LAN; global tarmoqlar uchun SLIP nuqta-nuqta ulanish

---

protokoli, X.25 paketlarini kommutatsiyalashli territorial tarmoqlar protokollari Frame Relay
quvvatlaydi. Kanalli darajaning transporti sifatida ATM texnologiyasini aniqlovchi maxsus
spetsifikatsiyasi ishlab chiqilgan. Odatda lokal yoki global tarmoqlarning yangi
texnologiyalari paydo bo’lsa, u IP paketlarini uning kadrlariga inkopsulyatsiyalash usulini
aniqlovchi muvofiq RFC ishlab chiqish hisobiga TCP/IP stekiga tezda ulanadi.
MA’RUZA-8.
TCP/IP va OSI modellarning o’xshash jihatlarini qiyoslash.
OSI modeli satxlari (umumlashgan izoh)
Transport sath ma'lumotni ishonchli etkazishga javob beradi, va bu erda, kontrol summani
tekshirib, ma'lkumotni bir joyga to'plash to'g'risida qaror qabul qiladi.
Sessiya sathi amaliy dasturiy ta'minotni bir biri ta'siri standartini aniqlaydi. Bu qandaydir
oraliq standar ma'lumoti yoki ma'lumotni qayta ishlash qoidasi bo'lishi mumkin. Shartli
ravishda bu sathga TCP va UDP va portlar protokolini mexanizmini ko'rish mumkin.
Amaliy dasturlar bilan ma'lumotni ayirboshlash sathi (Presentation Layer) u oraliq sessiya
formatidan ilova ma'lumotining formatiga o'zgartirish uchun kerak.
Amaliy dasturlar yoki ilovalar sathi bu amaliy dasturlarni ma'lumotlar almashinish
protokolarini aniqlaydi.
Turli sath protokollarining vazifasi
Fizik sath. Uzatish vositalarini standartlashtirishni ta'minlaydi, (xabarlarni tashuvchilar,
chastota, kontaktlar, modulyatsiya turlari, signallar)
Kanal sath. Ma'lumotlarni bir uzatish manbasida uzatishni ta'minlaydi (qo'shni tugunlarning
ulanishi), freymlarni (frame) uzatadi, ba'zida ular kadrlar ham deb ataladi.
Tarmoq sathi. Ma'lumotlarni oxirgi nuqtalar o’rtasida uzatilishini ta'minlaydi; tarmoqni
bog’lanishini ta’minlaydi; paketlarni uzatadi; paketlarni oxirgi nuqtalar o’rtasida uzatilishi
uchun zarur bo'lgan marshrutlash muammosini hal qiladi.
Transport sathi. Ilovalar o'rtasida o'zaro ishlashni ta'minlaydi, ma'lumotlar oqimini yoki
xabarni qaysi dasturga etkazib berishni belgilaydi ma'lumotlar segmentlarini (TCP) yoki
ma'lumotlar deytagrammasini (UDP) uzatadi
Ilova sathi. Tizim uchun emas, balki inson uchun zarur bo'lgan aniq, utilitar vazifalarni hal
qiladi
Ma'lumotlarni dasturdan tarmoqqa uzatishda transport, tarmoq va kanal sathlari ketma-ket o'z
paketlarini "ichkarisida" to'playdi (inkapsulyatsiya qiladi).

---

protokolni ushbu protokolga qo'shilishi ko'pincha qayta ishlatiladi va bir xil boshqaruv
tekisligida bo'ladi
bitta protokolni boshqasining sarlavhasi ostida ("yashiringan") o'tkazishning ushbu usuli
tunnel deb nomlanadi
TCP/IP protokollar stekining afzalliklari
- TCP/IP protokollar stekining asosiy yutug‘i shundaki u turli ishlab chiqaruvchi uskunalarini
o’zaro ishonchli ulanishlar bilan ta’minlaydi.
- Tarmoq texnologiyalaridan mustaqil ravishda – stek faqat element uzatishni aniqlaydi,-
deytagrammani va uning tarmoqda harakatlanish qobilyatini tasvirlaydi.
- Umumiy bog‘lanish –stek uni qo‘llaydigan kompyuter juftligini bir biri bilan o‘zaro
ishlashga ruxsat beradi. Xar bir kompyuterga mantiqiy adres beriladi, har bir uzatiladigan
deytagramma yuboruvchi va qabul qiluvchining mantiqiy adresiga ega. Marshutizatorlararo
qabul qiluvchining marshrutizatsiya qarori qabul qilinishi uchun qabul qiluvchining adresidan
foydalanadi.
- Tasdiqlash. Stek protokollari yuboruvchi va qabul qiluvchi o‘rtasidagi axborot almashinuvi
o‘tkazishda tasdiqlash to‘g‘riligini kafolatlaydi.
- Amaliy standart protokollari. TCP/IP stek protokollari o‘z ichiga asosiy qo‘llanmalarni
qo‘llash vositasini oladi, elektron xatni, fayl uzatishni, masofaviy ulanishni va hokazo.
TCP/IP 
Протоколлари
“TCP/IP” 
атамасида
TCP 
ва
IP 
протоколлари
билан
боғлиқ
бўлган
барча
тушунчалар
доирасида
кўрилади
.
Бу
нафақат
исмлари
кўрсатилган
ушбу
протоколлар
, 
ёҳуд
TCP 
ва
IP 
дан
фойдаланиб
қурилган
протоколлардир
, 
ва
амалий
дастурлардир
.
TCP/IP 
стекининг
асасий
вазифаси
– 
бу
шлюзлар
орқали
пакетли
тармоқчаларни
тармоқга
бирлаштиришдир
. 
Ҳар
бир
тармоқ
ўзининг
хусусий
қонуни
билан
ишлайди
,
лекин
тахмин
қилинадики
, 
шлюз
бошқа
тармоқдан
пакетни
қабул
қила
олади
ва
уни
кўрсатилган
адресга
етказади
.
Ҳақиқатда
эса
, 
пакет
бир
тармоқдан
бошқа
тармоқчага
шлюзлар
кетма
– 
кетлиги
орқали
узатилади
, 
улар
пакетларни
маршрутизациясини
бутун
тармоқ
орқали
ўтишини
таминлайди
.
Шлюз
деганда
тармоқлар
боғланадиган
нуқта
тушинилади
.
Бунда
хам
локал
тармоқлар
хам
глобал
тармоқлар
уланиши
мумкин
.

---

Шлюзлар
сифатида
махсус
мосламалар
, 
маршрутизаторлар
бўлиши
мумкин
, 
масалан
,
пакетларни
маршрутизация
функциясини
бажарувчи
дастурий
таминотга
эга
компьютерлар
хам
.
Маршрутизация
– 
бу
пакетни
бир
тармоқдан
иккинчи
тармоқга
ўтиш
йўлини
аниқлайдеган
процедурадир
.
Кадр
– 
бу
тармоқ
интерфейси
қабул
/
жўнатишни
бажаридиган
маълумотлар
блоки
.
IP – 
пакет
-
тармоқ
интерфейси
билан
IP 
тармоқ
модули
алмашинадеган
маълумотлар
блоки
.
UDP – 
диаграмма
– IP 
модулини
UDP 
модули
билан
алмаши
-
надиган
маълумотлар
блоки
.
ТСР
– 
сегменти
- IP 
модулини
ТСР
модули
билан
алмаши
-
надиган
маълумотлар
блоки
.
Амалий
ахборот
– 
бу
тармоқ
иловаларининг
дастурлари
транспорт
сатҳи
протоколлари
билан
алмашинадиган
маълу
-
мотлар
блоки
.
Инкапсуляция
– 
бир
формат
пртоколидаги
маълумотни
бошқа
формат
протоколига
жойлаштириш
усули
.
Масалан
, IP – 
пакетини
Ethernet 
кадрга
ёки
ТСР
– 
сегментни
IP – 
пакетга
.
IP – 
ни
Ethernet 
га
инкапсуляция
холида
бунда
IP – 
пакетини
Ethernet – 
фрейм
маълумоти
сифатида
жойлаштириш
тўғрисида
гап
кетади
, 
ёки
, 
ТСР
ни
инкапсуляция
холида
, 
ТСР
– 
сегментини
IP – 
пакети
маълумоти
сифатида
, 
у
холда
маълумотни
каммутация
қилинаётган
каналлардан
узатилишида
пакетларни
энди
SLIP
пакетига
ёки
РРР
фреймлар
га
кейинги
“
бўлинишлари
” 
бажарилади
.
TCP/IP modeli pog’onalari
Tarmoq interfeysi pog’onasi TCP/IP steki spetsifikatsiyasi tartibiga solinmagan. Bu pog’ona
OSI modelining fizik va kanal pog’onalariga to‘g‘ri keladi.
TCP/IP modeli pog’onalari
2. Tarmoqlararo bog’lanish pog’onasi. Ushbu pog’onada butun bir protokollar oilasi
qo’llaniladi. Bu bosqichning asosiy vazifasi – yuboruvchi-tugundan qabul qiluvchi- tugunga
paketni yetkazib berish hisoblanadi.
- Bu vazifani IP protokoli bajaradi. IP protokoli- TCP/IP stek protokolining negizi va tarmoq
bosqichining asosiy protokoli hisoblanadi. Tarmoqda axborot uzatishga javobgar. Uning
asosida deytagramma usuli kiritilgan va bu paketlarning yetkazilishini kafolatlamaydi.

---

- ARP protokoli (Address Resolution Protocol, fizik adreslarga ruxsat berish protokoli) -
tarmoqlararo o‘zaro ishlash pog’onasi va tarmoqlararo interfeys pog’onasi orasida bog‘lovchi
bo‘g‘in bo‘lib xizmat qiladi. U IP- adreslarni tarmoq bo‘g‘inini fizik MAC- adresiga to‘g‘ri
keladigan tarmoq adapterlarini shakllantiradi. ARP protokoli xar bir qurilma o‘z IP-
adresini va fizik adresini bilishini ta’kidlaydi. ARP ularni dinamik bog‘lab, maxsus jadvalga
kiritadi va u yerda “IP- adres-fizik adres” juftligi saqlanadi.
- ICMP protokoli (Internet Control Message Protocol, tarmoqlararo ma’lumot boshqarish
protokoli) - xatolar haqida axborot almashinuvi uchun xizmat qiladi. Maxsus paketlar
yordami bilan ICMP tarmoq bog‘lamlariga paket yetkazishni mumkin emasligi, paket hayoti
vaqti ortgani haqida va boshqalarni bildiradi.
- RIP protokoli (Routing Information Protokol) va OSPF (Open Shortest Path First)
marshrutizatsiya uchun jadval tuzish va turli IP tarmoqlari paketini jo‘natishda yo‘nalishni
hisoblaydi.
TCP/IP steki pog’onalari, ularning vazifasi, asosiy protokollari
TCP/IP modeli pog’onalari. Transport pog’onasi.
TCP protokoli (Transmission Control Protokol, uzatishni boshqarish protokoli) IP protokoli
xizmatiga tayanib, ma’lumotlarni ishonchli yetkazish orasida tarmoq bog‘lamlari yordamida
bog‘lanishni tashkil qiladi.
Bunday amaliy bosqichlar protokollari HTTP va FTP kabi, TCP protokoliga transportirovka
uchun uzatiladi.
Shuning uchun TCP tezlik ko’rsatkichlari ishlab chiqarish qo’llanmasiga ajralmas aloqa
ko‘rsatadi bundan tashqari TCP protokoli tarmoqqa kirish so’rovlarini qayta ishlash,
resurslarni bo’lish va boshqalarda foydalaniladi. TCP protokolida oqimni va ortiqcha
yuklamalarni boshqarish vazifasi qo‘yilgan u ma’lumot uzatish tezligini qabul qiluvchining
ishchi stansiyasi va tarmoqlararo joylashuvini imkoniyat darajasida qo‘llaydi.
UDP protokoli (User Datagram Protocol, foydalanuvchining deytagram protokoli) amaliy
paketni deytaggramm yo’li bilan ta’minlaydi (ya’ni paket yetkazishni kafolatlamaydi).
Bu protokolni ishi IPga o’xshash, lekin uning asosiy vazifasi tarmoq protokoli va turli ilovalar
o’rtasidagi aloqani ta’minlash.
TCP/IP modeli pog’onalari
4. Qo’llanish (amaliy, ilovalar) pog’onasi
- Tarmoq infratuzilmasini shakllantirish uchun protokollar ( DNS, DHPC, WINS) ushbu
kursning keyingi bo‘limlarida ko‘rib chiqladi.

---

- WWW ilovasi (World Wide Web, butun dunyo to’ri) – bugungi Internet tarmog‘ining
ishlashi asosidir.
- FTP protokoli (File Transfer Protokol, fayllar uzatish protokoli) tarmoq bog‘lamalari
o’rtasida masofaviy uzatishni ta’minlaydi.
- TFTP protokoli (Trivial File Transfer Protokol, fayllarni uzatvorishda eng oddiy protokol) -
fayl uzatishda eng oddiy bo‘lib , FTPdan farqliroq masofaviy bog‘lamaga UDP protokoli
asosida axborot uzatvorilishini, foydalanuvchi autentifikatsiyasini talab qilmagan holda
yetkazadi.
- SNMP protokoli (Simple Network Management Protokol) tarmoqni boshqarishning eng
oddi protokoli) tarmoq bog’lamalarini boshqaruvini tashkillashtirishda ishlatiladi.
TCP/IP protokollar stekida pog’onalarning o’zaro bog’lanishi va xizmatlari
TCP/IP steki protokollarini muhokama qilishdan oldin barcha protokollarning asosini tashkil
etadigan funktsiyalarni ko'rib chiqish maqsadga muvofiqdir.
Shu bilan birga, protokollarda har xil funktsiyalar mavjud; shunga qaramay, juda ko'p bir xil
turdagi funktsiyalar turli darajadagi protokollarda mavjud bo'ladi. Protocol funktsiyalarini
quyidagi toifalarga guruhlashimiz mumkin:
• Inkapsulyatsiya
• Fragmentatsiya va qayta yig'ish
• Ulanishni boshqarish
• Ketma keltlikda yetkazib berish
• Oqimlarni boshqarish
• Xatolarni boshqarish
• Manzillarni aniqlash (adreslash)
• Multiplekslash
• Uzatish xizmatlari
VERS, version –IP versiyasi(4, 0010)
HLENG, header length – sarlavha uzunligi
TOTAL LENGTH –paketni to'liq uzunligi
ID, identification – fragment raqami (identifikator)

---

FLG, flags - bayroq
FRAGMENTATION OFFSET – fragmentning boshlanishi
TTL, time to live – yashah davri
NEXT PROTOCOL – keyingi protokol
HEADER CHECKSUM – sarlavha summasi
SOURCE IP ADDRESS – jo'natuvchining manzili
DESTINATION IP ADDRESS – qubul qilib oluvchining manzili
IP OPTIONS – imkoniyatlar (variantlar)
PADDIND – to'ldirish
SERVICE TYPE ustuvorlikni boshqarish uchun ishlatiladi (xizmat sifati)
PRED, predecence – ustuvorlik:
000: Routine
001: Priority
010: Immediate
011: Flash
100: Flash override
101: Critical
110: Internetwork control
111: Network control
TOS, type of service – xizmat turi:
1000: Minimize delay
0100: Maximize throughput
0010: Maximize reliability
0001: Minimize monetary cost
0000: Normal service

---

MBZ – kelajakda foydalanish uchun zahiralangan
TOS maydonining bitlarini qayta ishlash ovozli va video trafikni uzatish uchun zamonaviy
xizmat ko'rsatish sifatini (Quality of Service, QoS) boshqarish mexanizmlarini yaratish
uchun ishlatiladi.
Jismoniy tarmoqlar har xil o'lchamdagi kadrlarga ega bo'lishi mumkin(minimal transfer unit,
MTU) - minimal uzatish birligi
paketli yo'lda MTU hajmidan kichik bo'lgan tarmoqqa duch kelsa, paket qismlarga ajratiladi
fragmentlar qabul qiluvchi tomonidan asl paketga "yig'iladi"
Qismlarga ajratish maydoninini boshqarish ID, FLG, FRGMTTN OFFGSET
ID –seriyaning barcha qismlari uchun umumiy bo'lgan noyob identifikator
поле
FLG maydon
:
1- 
бит
– zahira, xar doim 0
2
й
бит
– DF, Do not Fragment – qismlarga bo’linishni taqiqlaydi
MF 
бит
– More Fragments – 0 seriyali bo'lmagan yoki oxirgi paket uchun, 1 – teskari xolatda
Marshrutizatsiyadagi xatolar yoki boshqa sabablarga ko'ra paket tarmoqdagi ma'lum bir yo'l
bo'ylab cheksiz aylanishi mumkin.
chunki marshrutizator IP-ni datagram rejimida ishlaydi, ya'ni bBarcha uzatilgan paketlar
haqida "unutadi" (tarix saqlanmaydi) - bunday paketlar abadiy "tarmoqda aylanib yurishi"
mumkin
tarmoq paketini bunday paketlar bilan bartaraf etish uchun TTL maydonini taqdim etadi
yuboruvchi xost TTL-ni noldan tashqari ma'lum bir qiymatga o'rnatadi
har qanday uzatishda oraliq marshrutizatorlar TTL qiymatini bittaga kamaytiradi
TTL maydoni 0 bo'lganda - paket tarmoqdan o'chiriladi
IP turli xil protokollarning ma'lumotlarini "olib yurishi" mumkin, "o'rnatilgan" protokolning
raqami NEXT PROTOCOL maydonida kodlaadi:
0: Reserved
1: Internet Control Message Protocol (ICMP)
2: Internet Group Management Protocol (IGMP)

---

3: Gateway-to-Gateway Protocol (GGP)
4: IP (IP encapsulation)
5: Stream
6: Transmission Control Protocol (TCP)
8: Exterior Gateway Protocol (EGP)
9: Private Interior Routing Protocol
17: User Datagram Protocol (UDP)
41: IP Version 6 (IPv6)
50: Encap Security Payload (ESP)
51: Authentication Header (AH)
89: Open Shortest Path First (OSPF
IP-ga xos bo'lgan trafikni tunnellash mexanizmlarining ko'pligiga e'tibor bering: IP nafaqat
transportni (TCP, UDP), xizmatni (ICMP, IGMP, GGP, EGP, OSPF), tarmoq xavfsizlik
protokollarini (AH va ESP) "olib yurishi" mumkin.
IP (agar AH va ESP axborot xavfsizligi bo'yicha maxsus protokollardan foydalanilmasa)
IP-paketlarning yaxlitligini umuman nazorat qilmaydi
Buning sababi bor, chunki ma'lumotlar yaxlitligi kanal va transport sathlari protokollari
tomonidan "nazorat qilinadi", chunki IP ularning funktsiyalarini takrorlashiga hojat yo'q
IP-ning yagona tekshiruvi - bu o'z xizmat ma'lumotlarining to'liqligini tekshirish (paketlar
sarlavhasini tekshirish summasi)
Tarmoqlararo aloqa modeli tarmoq tugunlarining o’zaro hamkorlikda ishlashini rasman va
shu bilan birga ko’rgazmali tarzda tasvirlash uchun mo’ljallangan. Hozirgi vaqtda
tarmoqlararo hamkorlikda ishlashini tasvirlovchi ikki taroq modeli keng tarqalgan va ular
halqaro standart hisoblanadi: OSI modeli hamda TCP/IP modeli. Ikkala model ham tarmoq
tugunlarining hamkorlikda ishlashi jarayonini bir nechta sathga bo’ladi, bir tugunning aniq bir
sathi boshqa tugunning mos sathi bilan axborot almashadi.
Bu modellardan har birini ikki modelning birlashmasi sifatida qarash mumkin:
gorizontal model (turli tarmoq tugunlarining bir turdagi sathida ishlovchi dastur va jarayonlar
o’rtasida bir tipdagi ma’lumotlar almashinuvini ta’minlovchi protokollar asosida);

---

vertikal model (bitta tarmoq tugunida qoshni sathlar bir-biriga ko’rsatuvchi xizmatlar
asosida).
Har qanday texnologiya yordamida ma’lumotlarni uzatish qanday bajarilishini aniqlash uchun
quyidagilarni ko‘rib chiqish lozim:
- tarmoqning adres makoni qanday shakllanadi va taqsimlanadi;
- IP texnologiya asosiy protokollarining mantiqiy tavsiflari (paket maydonini belgilash);
- axborot uzatish jarayonining me’yoriy faoliyatini ta’minlovchi protokollarning asosiy
muolaja tavsiflari;
- jo‘natuvchidan oluvchiga ma’lumotlar yetkazish yo‘lini aniqlash masalasi qanday hal
qilinadi, ya’ni paketlar qanday marshrutizatsiya qilinadi.