Kompyuter modellashtirish fanidan yakuniy nazorat savollari

42. Hisoblashning yarim empirik usullari. Batafsil sharhlang.
CNDO (DifTeretisial qopianishíarni e’íiborga olrnaslik usuli —
Complete Neglecting of Differential Overlap) usuli tarixan birinchi
yarimempirik usul bolib, unda juda muvafFaqiyatli tanlangan parametriashtirishning sxemasi va yaqinlashuvlar majmuasi organogen
elementiardan. (C, H, N, O) tashkil topgan barcha organik birikma“
lami hisoblash imkonini beradi. CNDO usulining olm ishdoshi —
oddiy Hyukkel usuli va Parizer-Parr-Popl (PPP) usuli bo'^hb, ularda
eiektronli yaqinlashuvlar ishlatilgan va tarkibida sistema boigan
molekulaiami tadqiq etish uchun moljailangan. CNDO usuli i.Pop!
gumhi tomonidan 1965-yilda ishlab chiqilgan va yarimempirik
usullarini keng qollanilish davri ocliilgan va bugungi kunda ham
davom etmoqda. Keying] ishlab chiqilgan barcha usullarda CNDO
usulidagi asosiy g‘oya saqlanib qolingan va parametrlashtirish sxemalariîii yaxshilash va ba’zi yaqinlashuvlarning bahridan o‘îish
hisobiga hisobiashiar aniqligi oshirilgan. Shuning uchun ham
bugungi kunda amaliyotda Juda kam qollaniüshiga qaramasdan
CNDO usuhga atroflicha to ‘xîalamiz. N D O (Interm ediate N eglect o f D ifferential Overlap ~
C hastichnoe Prenebrejenie D ifferensiahiim Perekrivaniem
(ChPDP) — Differensia] qoplanishlarni qisman e’tiborga olmaslik
DQQEO) usuli oxirgi yarimempirik usullardan biri bo‘lib, Dj.PopI
tomonidan 1967-yilda ishlab chiqilgan.

43. Molekulyar mexanikada potensial energiya.
Molekulyar mexanika nazariyalari o’tgan asrning 60-chi yillarida T. Xill va A.I. Kitaygorodskiylar tomonidan yaratilgan. Molekulyar mexanika termini 1958 yilda L. Bartell tomonidan taklif qilingan. Birinchi molekulyar mexanika tipidagi hisoblashlarni amalga oshiruvchi programma K.B. Viberg (K.B. Wiberg) tomonidan 1965 yilda ishlab chiqilgan. 1976 yilda N.L. Ellinjer (N.L. Allinger) MM1 usulini, 1977 yilda esa MM2 usulini taklif qildi. Molekulyar mexanika (MM) usullarida atomlar kuch maydonlarida joylashgan N’yuton zarrachalari deb qaraladi. Ularning o’zaro ta’siri potensial energiya bilan ifodalanadi. Potensial energiya bog’ uzunliklari (r), bog’lar orasidagi butchak (vb), ikki yonli (torsion) burchak va bog’lanmagan fragmentlar orasidagi elektrostatik (k) hamda Van-der-vaals ta’sirlashuvlariga bog’liq. MM yoki kuch maydonlari usullarida umumiy potensial energiya yuqorida keltirilgan ta’sirlashuvlar energiyalarining yig’indisi sifatida topiladi: 31 A.G. Yeshimbetov, A.X. Xaitbayev, S.A Maulyanov, H.S. Toshov. Kompyuter kimyosi, Toshkent-2015 Е=Еbog’+Еvb+Еtb+ЕVdV+ЕKulon (19) Bog’ energiyasini ifodalash MM usuli empirik usul –tajribada olingan geometrik va boshqa kattaliklar asosida parametrlanadi. Ma’lum bo’lgan, alohida olingan har bitta kimyoviy bog’ uzunligi ideal bog’ uzunligi (r0) sifatida kiritilgan. Masalan, sp3 gibridlangan C atomlari orasidagi C-C bog’ uzunligi 1.508 Å, sp2 gibridlangan C atomlari orasidagi C=C bog’ uzunligi 1.333 Å va sp gibridlangan C atomlari orasidagi C≡C bog’ uzunligi 1.200 Å deb kiritilgan. Bog’ energiyasini topishda quyidagi ifoda yordamida minimal energetik holat energiyasi olinadi: (20), bu yerda, k-parametrlashda aniqlanadiga o’zgarmas kattalik, r0 –parametrlashda kiritilgan ideal bog’ uzunligi va r –qaralayotgan birikmadagi ideal bog’ uzunligidan farq qiluvchi (real) bog’ uzunligi. Ma’lumki, kimyoviy bog’lar uzunligi belgilangan masofagach uzayishi va qisqarishi mumkin. Yadrolar orasidagi masofa oshishi bilan potensial energiya ham keskin oshadi (-rasm). MM usulida kimyoviy bo’glar prujinadek tasaffur qilinadi.