Kompleks ishlab chiqarishda xarajatlarni taqsimlashda sof sotish qiymati usulining qo‘llanishi

TMZni hisobga olishning davriy usuli.
 
Joriy hisobga olish tizimini qo’llashda yil davomida TMZning har birining 
batafsil hisobi yuritilmaydi. Tovar-moddiy zahiralarning haqiqiy mavjudligi 
inventarizatsiyasi natijalari bo’yicha aniqlanadi. Sotilgan TMZning tannarxini 
inventarizatsiya yakunlanmaguncha aniqlab bo’lmaydi, chunki sotilgan TMZ 
tannarxini hisoblash quyidagi formula bilan topiladi: 
Z K + Z R = Z T + Z K 1 = Z R , b u n d a 
ZK - hisobot davri boshiga bo’lgan TMZ qoldig’i; 
ZR - kelib tushgan TMZ; 
ZT – sotishga tayyor TMZ tannarxi; 
ZK1 - hisobot davri oxiriga bo’lgan TMZ tannarxi; 
ZR – sotilgan TMZ tannarxi. 
Joriy hisobga olish tizimini qo’llaganda, tovar-moddiy zaxiralarning balans 
schyotlaridagi qoldig’i inventarizatsiya yakunlanmaguncha boshlang’ich darajada 
qoladi. TMZning butun harakati xarajatlarning vaqtinchalik schyotlarida aks 
ettiriladi, masalan, metariallarning xaridi «Tovar-moddiy zaxiralar»balans 
schyotida emas, balki 1510 –«Materiallarni tayyorlash va xarid qilish» schyotining 
debetida aks ettiriladi. Hisobot davrining oxirida TMZ qoldiqlarining 
inventarizatsiyasi natijalari bo’yicha TMZni hisobga olish balans schyotlarining 
debetlanishi yoki kreditlanishi, «Tovar-moddiy zahiralar bo’yicha tuzatishlar» 
yoki «Materiallarni xarid qilish bo’yicha xarajatlar» schyotlari bilan o’zaro 
aloqoda tuzatuvchi yozuvlar amalga oshiriladi. Butun hisobot davri davomida 
sotilgan TMZning tannarxi «Tovar-moddiy zaxiralar bo’yicha 

---

tuzatishlar» schyotining qoldig’iga tuzatilgan, «Materiallarni tayyorlash va 
xarid qilish» schyotining debeti bo’yicha yig’ilib boriladi. TMZni doimiy 
hisobga olish tizimini qo’llaganda TMZning balans schyotlarida tovarmoddiy 
zahiralar qabul qilinishi va chiqib ketishi batafsil aks ettiriladi. TMZni joriy 
hisobga olishda qo’llaniladigan xarajatlarning vaqtinchalik schyotlarida bu 
holda qo’llanilmaydi. Natijada butun hisobot davrida TMZning ma’lum 
turlarining mavjudligi va sotilgan zahiralarning tannarxi ma’lum bo’ladi. 
Sotilgan TMZning tannarxi sotilish bo’yicha «Sotilgan mahsulot (tovar)ning 
tannarxi» schyotida aks ettiriladi. Buxgalteriya hisobida uzluksiz va davriy 
tizimlarning asosiy farqi shuki, uzluksiz hisob tizimiga muvofiq «Tovarlar» 
schyotida doimo yangi xaridlar, sotuvlar va tovarlar bilan bog’liq bo’lgan boshqa 
muomalalar aks ettiriladi. Zaxiralarning davriy hisob tizimi yuritilganda ushbu 
schyot tamoyil bo’yicha ma’lumotlar hisobot davrining oxirida mavjud 
Tovar-moddiy 
zaxiralarning inventarizatsiyasi o’tkazilmaguncha, 
boshlang’ich holida qoladi. Natijada davriy hisob tizimi sharoitida 
ishlatiladigan 
«Tovarlarning xaridi», «Sotib olingan tovarlarning qaytarib berilishi va 
narxining pasaytirilishi», «Xaridorlardan chegirmalar» va «Tovarlarni sotib 
olish bo’yicha transport xarajatlari» kabi schyotlar zaxiralarni uzluksiz hisobga 
olish tizimi sharoitida ishlatilmaydi. 

---

XULOSA 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday korxonani asosiy 
maqsadi foydaolishdir. Ammo ushbu maqsadni amalga oshirish, unga 
erishish, ishlab chiqarishxarajatlarini miqdori va korxona ishlab chiqaradigan 
mahsulotga bo`lgan talab bilanchegaralangandir.Binobarin, ishlab chiqarish 
xarajatlari foydani asosiy chegaralovchisi va shuvaqtni ichida taklif 
xaj mi ga t a’si r et uvchi asosi y o mil di r. Shuni ng uchun ishlabc h i q a r i s h 
x a r a j a t l a r i n i h i s o b g a o l i s h , u n i n g t a r k i b i n i t a h l i l e t i s h 
k o r x o n a samaradorligini oshirish, uni oqilona boshqarishining muhim 
shartlaridan biridir. Keling endi xarajatlar masalasiga iqtisodiyot nazariyasidagi 
mavjud yondashuvlarniko`rib chiqaylik. Mehnat nazariyasiga asosan K. Marks 
ishlab chiqarish xarajatlarinitova ishlab chiqarishga sarflar (ish haqi, xom 
ashyo, yoqilg`i, mehnat qurollariniamortizatsiyasi) sifatida talqin etgan. 
Undan tashqari ishlab chiqarish xarajatlariga usavdodagi xarajatlarni ham 
qo`shgan. Birinchi xil xarajatlarni u ishlab chiqarish, i kki nchi xilini esa 
muomala xarajatlari deb atagan. Bunda u bozordagi ahvol vaboshqa 
hollarni e’tiborga olgan. Marks tovarning 
qiymatini 
ishlab chiqarish 
xarajatlaritashkil etadi degan fikrga asoslangan.Firmaning iqtisodiy resurslarga 
ketgan sarflariishlab chiqarish xarajatlari deb ataladi. Firma faoliyatining 
asosiy maqsadi – foydaolish va xarajatlarni minimallashtirish. Xarajatsiz
hech bir iqtisodiy faoliyat yuzbermaydi. Sarf-xarajat foyda olishning 
sharti, chunki usiz ishlab chiqarishning o‘zibo‘lmaydi.Ishlab chiqaris h 
xarajatlari deganda tovar va xiz matlarni is hlabchiqaris h va sotish 
bilan bog‘ liq bo‘ lgan sarfl ar, ya’ ni i qti sodi y resurslarnitopish, xarid 
qilish va ulardan samarali foydalanish sarflari tushuniladi. Ishlabchiqarish 
xarajatlari tarkibida moddiy va mehnat sarflari mavjud. Moddiy 
sarfl arbozor na rxi d a xari d qi l i n ga n m a shi n a- m e x a ni z ml a r, a sb o b -
u s k u n al a r, bi n ol a r, s hu ni ng d e k, xom ash yo, as osi y va y or d a m c hi
m at e ri al l ar, yo ni l g‘ i va energiyasarflaridan iborat bo‘lib, muayyan narxlarda 
hisoblanadi. Mehnat sarflari – ish haqi, 

---

m u k o f ot l a r,
ijt 
i moi y 
sug‘ urtaga ajratmalar, tadbirkorni
qoniqtiradigan normalfoydadan iborat.Tovar birligining qiymatiga ishlab 
chiqarish xarajatlari hamda foyda miqdorikiradi.Ishlab chiqarishga qilingan 
barcha sarf- xarajatlarning puldagi ifodasimahsulot tannarxini tashkil 
qiladi.Unga bevosita ishlab chiqarish xarajatlari vamuomala xarajatlari 
kiradi.Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotis hjarayoni b ila n
bog‘ l iq bo‘ l ib, s hu to v a rl a rni is hlab c h i q a ru v c h i d a n 
o l i b , iste’molchiga yetkazilguncha ketadigan sarflardir.Ular ikki guruhga 
bo‘linadi:qo‘shimcha muomala xarajatlari va sof muomala 
xaraj atl ari . Tovarlarni o‘rash,qad oq l a s h,
s a ra l as h, t ra ns p or t ga 
or t is h, t as hi s h va s aq l as h xa ra j a t la r i qo‘shimcha muomala xarajatlari 
hisoblanadi. 
Xulosa qiladigan bo‘lsak, ta’kidlash joizki qo‘shma ishlab chiqarish 
jarayonida muhim masala ularning qiymatini aniqlash hisoblanadi. Amaldagi 
qiymatni aniqlash usullari ma’lum qo‘layliklari bilan bir qatorda kamchiliklari 
ham mavjud ekanki, qaysiki bu funksional qiymat usullarini ishlab chiqishni va 
joriy qilishni taqoza qiladi. 

---

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 
1.
«O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonuni. 
1996-yil 30-avgust. 
2.
«Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va 
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi». O'zbekiston Respublikasi 
Prezidenti I’slorn Karimovning O'zbekiston Respublikasi Oliy 
Majlisi 
Qonunchilik palatasi va Senatining qo'shma majlisidagi ma’ruzasi.// Xalq so'zi, 
2010-yil 13-noyabr. 
3.
O'zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi milliy standartlari. — T.: 
O'zR. БАМА. 2011-y. 
4.
M.A. Бахрушина. Бухгалтерский управленческий учет: Учебник. 6-е 
изд., испр.-М.: Омега-Л, 2007. 
5.
Друри К. Управленческий и производственный учет. — М.: ЮНИТИ- 
дана 2003.:: 
6.
О. Жуманов. Бошкдриш ^исоби: Ицтисоди ривожланган мамлакат- 
ларнинг тажрибаси. — Т.: 2001.1526. 
7.
А.А. Каримов ва бощк,. Бухгалтерия ^исоби. - Т.: Шарк,, 2004. 592 б. 
8.
Керимов В.Э., Иванова Е.В. Организация управленческого учета по 
методам «SCА» и «ЬСС» //Реформирование бухгалтерского учета и 
бухгалтерского образования в соответствии с международными стандар 
тами: Тез. докл. науч. практ. конф. «Татуровские чтения». — М., МАКС 
Пресс. 2001. с. 399 (с. 148-154). 
9.
С.Б. Кодирхонов, К.К. Жуманиёзов.: Чет эл фирмаларида бошк,арув 
хисобини юритиш асослари. —Т.: 2000.: 
10.
А.Х. Пардаев, Б.Х. Пардаев. Бошкfрув ҳисоби. - Т.: Бафур Булом 
номидагй нашриёт - матбаа ижодий уйи, 2008. 
11.
W. A.C. Сотиволдиев, Ю.М. Иткин. Замонавий бухгалтерия >у1соби. 
— Т.: Узбекистон БАМА нашр. 1-11-том. 2002. 
12.
Д С. Санаев, Б.А. Хасанов, А. Тулаев, F.H. Санаев. Бухгалтерия 

---

х^исоби асослари. - Т.: Шарк,, 2005. 
13.
М. Шарифхужаев, Ё. Абдуллаев. Менежмент: Дарслик. —Т.: 
«Ук,итувчи», 2001. 704 6. 252 
14.
Шеремет А.Д. и др. Управленческий учет: Учебное пособие.—М: 
«ФБК- Пресс», 2000, 512 с. 
15.
Б.А. Хасанов, АЛ. Хашимов. Бопщарув \исобида бюджетлаштириш. 
— Т.: «Удитувчи», 2004., 100 б. 
16.
Б.А. Хасанов. Функционал-климат таэршл усули-бопщарув 
^исобининг самарали воситаси. //Ж. Узбекистан икдисодий ахборотномаси. 
2002. № 12. 
17.
Б.А. Хасанов. «J1Т» тизими буйича бошкдрув хисобини ташкил 
этиш асослари. - Т.: //журн. «Узбекистон идтисодий ахборотномаси». 2004. 
№ 9. 
18.
Б.А. Хасанов, А.А. Хашимов. Бошкдрув хисоби. Дарслик. -Т.: «Янги 
нашр», 2011, 328-6.