Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muxammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

К
2
 
К
i-1
 
 
К
(i-1)1 
К
21 
К
Iм 
К
I 1 
К
11 
К
1м 
К
1
 
К
I 
 
SYTT reestri (boshqaruv tizimi  (BT)) 
. . . . . . . . . . . 
F
 5 
F
 6 
 
F
 8 
 
F
 7 
 
F
 4 
 
F
 3 
 
F
1 
 
F
2 
 

---

215 
 
xizmat turi bo‘yicha ma’lumot oldindan reestrda bo‘ladi, so‘rov mazmuniga qarab 
atqsimlangan tizim holatini hisobga olib keyin izlanmaydi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4.15– rasm. TT  (A) va  GT SYTT (B) tizimlarida so‘rovlar  
bajarilishining diagrammasi. 
 
4.4. “Bulut” texnologiyasining mazmuni va mohiyati 
  
“Bulut”  texnologiyasi  yoki  “Bulutda    hisoblash”  tizimi  axborot-kom-
munikatsiya  tarmoqlari  sohasida  yangi  yo‘nalish  hisoblanib,  foydalanuvchining 
so‘roviga  muvofiq  vaqtga  bog‘liq  bo‘lmagan  holda  tarmoq  resurslarini  (ya’ni, 
hisoblash resurslari, serverlari,  ma’lumot omborlari, dasturiy ta’minotlari, tarmoq 
servislarini) taqdim etish konsepsiyasi hisoblanadi. 
“Bulutda  hisoblash”  konsepsiyasi  Grid  texnologiyalarida  nazarda  tutilgan 
g‘oyaning  evolyusion  tarzda  rivojlanishi  hisoblanib,  bunda  ham  tarmoqdagi 
dislokatsiya  qilingan  resurslardan,  ya’ni  web-servislardan  keng  miqyosdagi 
abonentlarning foydalanishlarini tashkil etish tushuniladi. 
“Bulutda  hisoblash”  texnologiyasi  yordamida  foydalanuvchi  o‘zining  katta 
resurs  talab  qiladigan  masalalarini  yechish  uchun  katta  xarajatlar  evaziga  shaxsiy  
resurslarini  yaratish  o‘rniga  Internet  tarmog‘i  yordamida  global  tarmoqdagi 
Nav
bat 
Stat
istik 

---

216 
 
mavjud  resurslardan  xoxlaganicha  foydalanadi.  Buning  uchun  u  faqat  arenda 
xaqini to‘laydi, xolos (4.16 - rasm). 
“Bulut  resurslari”ga  “Bulutda  hisoblash”  texnologiyasi  yordamida  yagona 
“bog‘lam”  shakliga  keltirilgan  har  xil  turdagi  kompyuter  resurslari  kiradi.  Ular 
qatoriga  hisoblash quvvatlari, katta hajmdagi  ma’lumotlarni  saqlash uchun  xotira 
resurslari, hisoblash tarmoqlari, ma’lumot bazalari, va dasturiy ta’minotlar kiradi. 
Ular keng foydalanuvchilar orasida optimal tarzda taqsimlanadi [14,18,23,26]. 
 “Bulut  xizmatlari”,  deganida  “Bulutda  hisoblash”texnologiyasi  yordamida 
“Bulut  resurslari”ni  taqdim  etish  tushuniladi.  Ular  quyidagi  talablar  bajarilishi 
asosida taqdim etiladi:  
-  foydalanuvchi  taqdim  etiladigan  resurslar  hajmini  provayder  xodimining 
aralashuvisiz avtomatik rejimda bir taraflama o‘zi o‘zgartirishiga imkon yaratilgan 
bo‘lishi kerak;  
-  foydalanuvchilarning  “Bulut  resurslari”ga  kirishi  yuqori  tezlikdagi 
hisoblash  tarmoqlari  orqali  standart  mexanizmlar  yordamida  amalga  oshirilishi 
kerak; 
-  tarmoq  sharoitida  dislokatsiyalangan  “Bulut  resurslari”  yagona  umumiy 
“bog‘lam” shakliga keltirilishi kerak.  
Yagona  umumiy  “bog‘lam”  shaklidagi  “Bulut  resurslari”  foydalanuv-
chilarning talablariga muvofiq dinamik rejimda taqsimlanadi. Boshqacha aytganda, 
ular  bir  vaqtda  ko‘p    masalalarni  yecha  oladigan  rejimda  ishlab,  bir  nechta 
klientlarning  talablarini  bajarishi  va  foydalanuvchilarning  so‘rovlariga  operativ 
ravishda javob bera olishi kerak bo‘ladi.  
Foydalanuvchilarga taqdim etiladigan “Bulut resurslari”ning hajmi juda tez 
va  egiluvchan  holda  o‘zgarishi  mumkin  (ayrim  hollarda  avtomatik  holda),  ya’ni 
ko‘payishi  yoki  kamayishi  mumkin.  Foydalanuvchi  provayderning  (ya’ni,  resurs 
taqdim etuvchisining) “Bulut resurslari”ni har xil vaqtda va istagan hajmda olishi 
mumkin. 
“Bulutli tizim” o‘z resurslaridan foydalanganlik darajasini avtomatik tarzda 
nazorat  qilib  boradi  va  optimallashtiradi  (masalan,  xotira  hajmi,  hisoblash  vo 

---

217 
 
boshqa resurs turlaridan foydalanganlik darajasini hamda resurslardan foydalangan 
klientlarning hisobini yuritadi). 
 
 
 
4.16- rasm. “Bulutda hisoblash” modelining sxemasi. 
  
“Bulutda  hisoblash”  texnologiyasining  umumiy  konsepsiyasi  4  kate-
goriyaga bo‘linadi, ular: 
1.  Axborot  texnologiyalari  xizmat  sifatida  (IT  as  a  service,  ITaaS).  Bu 
xizmat modeli turida tashkilot yoki xususiy shaxs xizmat taqdim etuvchi operator 
bilan  tarmoq  va  uning  xizmatlariga  kirish  uchun  shartnoma  tuzadi.  Xizmatlar 
turiga  virtual  xususiy  tarmoq  yaratish,  Web-konferensiyalar  o‘tkazish,  IP-
telefoniya  xizmatlaridan  foydalanish  va  boshqa  tarmoq  resurslaridan  foydalanish 
kiradi. 
Foydalanuvchi 
ishlayapti 
Foydalanuvchi 
ishlayapti 
Foydalanuvchi 
ishlayapti 
Hisoblovchi 
resurslar 
Hisoblovchi 
resurslar 
Dasturiy 
resurslar 
Diskli resurslar 
Foydalanuvchi 
ishlayapti 
Foydalanuvchi 
ishlayapti 
Foydalanuvchi 
ishlayapti 
Hisoblovchi 
resurslar 
Hisoblovchi 
resurslar 
Dasturiy 
resurslar 
Diskli resurslar 
Internet 

---

218 
 
2. Dasturiy ta’minot xizmat sifatida (Software as a Service, SaaS) – operator 
tasarrufidagi  dasturiy  ta’minot  yoki  ilovalariga  o‘zining  kompyuteriga  maxsus 
sistemaviy  dasturlar  (rezident  dasturlari)  ni    o‘rnatmasdan  operatorning  tarmog‘i 
orqali kirish ta’minlanadi. 
Foydalanuvchi  uchun  kerak  ilova  (dastur)  xizmat  taqdim  etuvchining 
serverida saqlanadi, foydalanuvchiga  masala yechimining natijasi beriladi, xolos. 
Foydalanuvchi  ilovani  xarid  qilmaydi,  uni  ma’lum  vaqtda  arenda  qilgani,  ya’ni 
vaqtinchalik ishlatgani  uchun xaq to‘laydi. 
3.  Platforma  xizmat  sifatida  (Platform  as  a  service,  PaaS).  “Resurslar 
platformasi”  ga  tegishli  hisoblash  resurslarini  va  xotira  maydonlarini  “tarmoq 
buluti” yordamida taqdim etish xizmati bajariladi. 
4.  Infrastruktura  xizmat  sifatida  (Infrastructure  as  a  service,  IaaS).  Virtual 
kompyuter  infrastrukturasini  xizmat  sifatida  taqdim  etish.  Buyurtmachi  qimmat 
baho  serverlarni,  litsenziyalangan  dasturiy  ta’minotni,  tarmoq  vositalarini  hamda 
ushbu  vositalarni  ekspluatatsiya  qiladigan  mutaxassislarni  xarid  qilish  o‘rniga  bu 
resurslarni  boshqariladigan  xizmat  sifatida  xarid qilishi va ularga  “tarmoq  buluti” 
orqali chiqishi mumkin. 
“Bulutda hisoblash” texnologiyasidan foydalangan holda yaratilgan axborot 
tizimi  “bulut  xizmatlari”ni  taqdim  etish  uchun  mo‘ljallangan  axborot  tizimi  
hisoblanadi (4.17 - rasm).            
“Bulut klienti (“Bulut arendatori”)” – “Bulutda hisoblash” asosidagi axborot 
tizim  (BHAT)  i  tarkibiga  kiruvchi  hisoblash  texnika  vositasi  hisoblanib,  uning 
yordamida bitta yoki bir nechta “Bulut xizmatlari”ni amalga oshirish mumkin. 
“Bulutdagi  server”  –  “bulut  klient”lariga  bitta  yoki  bir  nechta  “bulut 
xizmatlari”ni taqdim etadigan taqsimlangan hisoblash tarmog‘i.  
“Bulutdagi  server  infrastrukturasi”  –  tarkibida  hisoblash  tarmog‘i,  server 
kompyuterlari, operatsion tizimlari,  xotira maydonlari, ma’lumot bazalari, amaliy 
dasturlari va aniq funksiyalarni bajaradigan dasturlari bo‘lgan infrastruktura.  

---

219 
 
“Bulutdagi  xizmatlarning  iste’molchisi”  -  “Bulut  klienti”  yordamida 
“Bulutdagi  server”  lar  taqdim  etadigan  bitta  yoki  bir  nechta  “bulutdagi 
xizmatlar”ga kirishni amalga oshiradigan shaxs. 
“Resurslarni  bulutda  joylashtirish”  bo‘yicha  quyidagi  modellar  mavjud: 
“xususiy  bulut”  modeli;  “ommaviy  bulut”  modeli;  “jamoaviy  bulut”  modeli; 
“gibrid bulut”. 
“Xususiy  bulut”  modelida  BXAT  operatori  (ya’ni,  xizmatlarni  taqdim 
etuvchi) va “bulut  xizmatlari”ning iste’molchilari  bir tashkilotga qarashli bo‘ladi; 
“Ommaviy  bulut”  modelida  BXAT  operatori  (ya’ni,  xizmatlarni  taqdim 
etuvchi)  va  “bulut  xizmatlari”ning  iste’molchilari    har  xil  tashkilotga  qarashli 
bo‘ladi; 
“Jamoaviy  bulut”  modelida  “Bulutdagi  resurslar”dan  umumiy  masalalarga 
ega tashkilotlarning konkret iste’molchilari foydalanadilar;   
“Gibrid bulut” modelida har xil tashkilotga yoki har xil modellarga (xususiy, 
ommaviy  va    jamoaviy)  tegishli  ikki  va  undan  ortiq  BXATlar  birlashib  faoliyat 
yuritadi. 
BHAT (“Bulutda hisoblash” asosidagi axborot tizimi) platformasi deganda, 
“resurslarni  bulutda  joylashtirish”modeli  va  “bulut  xizmatlari”ni  taqdim  etish 
turiga muvofiq “bulutda hisoblash” konsepsiyasini amalga oshiradigan dasturiy va 
apparat-dasturiy vositalar tizimi tushuniladi. 
“Bulutlararo  hisoblash”  tushunchasi    “bulutdagi  resurslar”ni  talab bo‘yicha 
o‘zaro  munosabatda  bo‘ladigan  BHATlar  orasida  taqsimotini  amalga  oshirishni 
anglatadi. 
“Bulut xizmatlari” quyidagi muhim talablarga javob berishi kerak: 
- foydalanuvchi  o‘zining  so‘rovini  o‘zi  bajarishi  kerak.  Foydalanuvchi 
o‘ziga  taqdim  etilayotgan  xizmatlar  hajmini  provayder  xodimi  ishtirosiz  bir 
taraflama avtomatik rejimda o‘zgartirishi mumkin. 
- hisoblash  tarmog‘iga  keng  polosali  kirishni  ta’minlash.  Foydala-
nuvchilarni  “bulut resurslari” ga kirishlari hisoblash tarmog‘i orqali “ingichka” va 
“yo‘g‘on” klient usullarining standart mexanizmlari yordamida bajariladi.  

---

220 
 
- “bulut  resurslari”ni  umumiy    yagona  ombor  shaklida  birlashtirish.  Bir 
nechta foydalanuvchilarning talablarini sifatli bajarish maqsadida “bir vaqtda ko‘p 
masalalarga  xizmat  ko‘rsatish”  rejimi  shakllantirilishi  kerak  bo‘ladi.  Bunday 
rejimni  yaratish  uchun  provayderning  “bulut”  tarkibidagi  resurslari  umumiy 
yagona  ombor  doirasiga  birlashtiriladi.Ular  foydalanuvchilarning  so‘rovlariga 
muvofiq dinamik rejimda taqsimlanadi va taqdim etiladi. 
-  operativ  ta’sir  ko‘rsatish.  Foydalanuvchiga  taqdim  etiladigan  “bulut 
resurslari”ning hajmi tez va egiluvchan (bir xil paytda avtomatik tarzda) o‘zgarishi 
mumkin, 
ya’ni 
ko‘payishi 
yoki 
kamayishi 
mumkin. 
“Bulut 
resurslari”foydalanuvchiga u xoxlagan hajmda va xoxlagan paytida taqdim etiladi.  
“Bulut  resurslari”ning hajmi va ulardan foydalanish darajasi  provayder va 
foydalanuvchi tomonidan shaffof tarzda nazorat va hisob-kitob qilinadi. 
“Bulutda  hisoblash”  tizimining  etalon  arxitekturasi  to‘rtta  komponenta 
faoliyatini o‘z ichiga oladi (4.18 - rasm):  
- “Bulutda hisoblash” tizimini boshqarish tuzilmasi; 
- “Bulut servislari (resurslari)” ni ishlab chiquvchi tuzilma; 
- “Bulut servislari (resurslari)” ni taqdim etuvchi tuzilma; 
- “Bulut servislari (resurslari)” ning iste’molchilari. 
“Bulutda hisoblash” tizimining etalon arxitekturasi modullik prinsipi asosida 
yaratiladi  va  taqsimlangan  infokommunikatsion  tarmog‘ida  “bulutda  hisoblash” 
muhitini shakllantiradi.  
“Bulutdagi  infrastruktura”  bir  nechta  asosiy  mahsulotlar  va  vositalar 
negizida shakllanadi. Ular universal vositalar sifatida har xil turdagi va geterogen 
tizimlarni  birgalikda  ishlashini  avtomatlashtiradi  va  iste’molchiga  “bulutda 
hisoblash”  tizimining  xizmatlaridan  unumli  foydalanishi  uchun  sharoit  yaratib 
beradi.  
“Bulut”ning  tarkibi  bitta  servisdan  emas,  balki  servislar  to‘plamidan  iborat 
bo‘ladi.  “Bulut”  da  servislarni  taqdim  etish  bir  necha  sathlarga  bo‘linadi.  Servis 
foydalanuvchiga taqdim etilishida har bir sath o‘z hissasini qo‘shadi (4.19- rasm). 
 

---

221 
 
 
4.17-rasm. “Bulutda hisoblash” texnologiyasining imkoniyatlarini tushuntiruvchi sxema. 
Bulutda xisoblash 
BHAT platformasi 
“
Bulutda 
hisoblash” 
texnologiyasi
 
Bulut resurslari 
Bulut xizmatlari 
Dasturni ishlab chiqish va davom 
ettirish xizmatlarini bazaviychi 
instrument to‘plam 
BHAT (“Bulutda hisoblash” asosidagi axborot tizimi) 
Bulutlararo 
hisoblash 
Dasturiy ta'minot xizmati 
Havfsizlikni ta'minlovchi 
xizmat 
Apparat ta'minot xizmati 
Platforma ko'rinishidagi 
xizmat 
Hisoblash tarmog'i 
shaklidagi xizmat 
 
Infrastruktura shaklidagi 
xizmat 
Kommunikasiya shaklidagi 
xizmat 
Mustaxkamlikni oshiruvchi 
xizmat 
Shaffof ko'rinishdagi 
xizmat 
Dasturni ishlab chiqish va 
davom ettirishni bazaviychi 
instrument to'plamlarning 
xizmatlari 
Servis t ko'rinishidagi 
 xizmatlar 
Bulut mijozi 
Bulut serveri 
Bulutli server 
infrastrukturasi 
Bulutli xizmat 
iste'molchisi 
BHAT 
operatori 
Multi -ijarachi 
“Bulutli joylashtirish” modeli 
Shaxsiy bulut 
Jamoatchilik buluti 
Ijtimoiy bulut 
Gibridli bulut 

---

222 
 
 
 
 
4.18-rasm. “Bulutda hisoblash” tizimining arxitekturaviy 
 komponentalari. 
 
Eng  pastki  sath  (dastlabki  sath)  “bulutda  hisoblash”  tizimining    in-
frastrukturasiga  javob  beradi  (Infrastructure-as-a-Service  (IaaS)  -  infrastruktura 
servis  sifatida).  IaaS  o‘zida  infrastrukturani,  ya’ni  hisoblash  va  ma’lumotlarni 
saqlash resurslarini arendaga berish servisini mujassam qiladi. Resurslar tarkibiga 
na faqat kafolatlangan hisoblash quvvatiga ega virtual server kompyuterlari, balki 
ma’lumot omborlari va Internetga kirish uchun talab etilgan o‘tkazish qobiliyatiga 
ega aloqa kanallari ham kiradi.  
Qisqasi, ushbu sathda talab qilingan sifat darajasida har xil operatsion tizim 
va  dasturlarga  ega  server  kompyuterlari  va  ma’lumot  markazlari  vaqtinchalik 
foydalanishga  taqdim etilishi uchun imkon yaratiladi. 
Diagramma  bo‘yicha  yuqoriga  qarab  harakatlanishdagi  keyingi  servis  sathi 
platforma  sathi  (Platform-as-a-Service  (PaaS)  platforma  servis  sifatida)  deb 
nomlanadi.  
PaaS sathi IaaS sathiga o‘xshaydi, farqi - uning tarkibida operatsion tizimlar 
va aniq ilovalarga yo‘naltirilgan xizmatlar  bo‘ladi. Masalan, PaaS virtual serverlar 
va ma’lumot saqlash vositalari bilan birgalikda maxsus operatsion tizim va ilovalar 
to‘plamini  taqdim  etadi  (odatda  virtual  kompyuter  ko‘rinishida)  hamda  har  xil 
“Bulutda hisoblash” tizimini 
boshqarish
 
“Bulur servislari 
(resusrslari)” –ning 
iste’molchilari
 
“Bulur servislari 
(resusrslari)” ni 
taqdim etuvchi 
tuzilma  
(provayder)
 
“Bulur servislari 
(resusrslari)” ni 
ishlab chiquvchi 
tuzilma 
 

---

223 
 
sohaga  mansub    maxsus  mahalliy  ilovalarga  kirishni  ta’minlaydi  (masalan, 
MySQL ma’lumot bazasiga). 
 
 
 
4.19 - rasm. “Bulutda hisoblash” tizimining  sathlari. 
 
Boshqa  so‘z  bilan,  PaaS  –  bu  IaaS  hamda  konkret  masalani  bajarishga 
yo‘naltirilgan ilovalar majmuasi.  
Diagrammaning  eng  yuqori  qismida  taqdim  etadigan  sath  -  ilovalar  sathi 
joylashadi (Software-as-a-Service (SaaS), dasturiy ta’minot servis sifatida).  
SaaS  sathi  markaziy  kompyuter  (mazkur  “bulut”  dan  uzoqlashgan  kom-
pyuter  ham  bo‘lishi  mumkin)    ilovalarini    mahalliy  kompyuterda  ishlatilishini 
nazarda tutadi.  
SaaS sathi  o‘lchanadigan  xizmat hisoblanadi, u ilovani arendaga olib,  faqat 
uni ishlatgan vaqti uchun xaq to‘lashga imkon yaratadi. 
Ilova 
Platforma 
Infrastruktura 
Virtuallashtirish  
 
Server 
 
 
Server 
 
Ma'lumotlar 
saqlanadigan 
joy 
 
Server 
 
Ma'lumotlar 
saqlanadigan 
joy 

---

224 
 
“Bulutda  hisoblash”  texnologiyasininig  asosini  tarmoq  sharoitida 
dislokatsiya qilingan va har xil muhitdagi resurslarni vaqtinchalik birlashtirib, katta 
hajmdagi yagona resursni shakllantirish, ya’ni virtuallashtirish  usuli tashkil etadi.