Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muxammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

 
4.5. “Bulut” texnologiyasining afzalliklariga asoslangan taqsimlangan 
tizimlarni shakllantirish modeli 
 
“Bulut”  texnologiyasi  “servis”,  “web-servis”  tushunchalariga  asoslanadi. 
Servisga  yo‘naltirilgan  arxitektura  va  “Bulut”  texnologiyasi  negizidagi 
taqsimlangan  tizimlarda  qo‘llaniladigan  “servis”,  “web-servis”  tushunchalari  har 
xil mazmundagi vazifalarni bajaradi. 
SYA  tizimlarida  “web-servis”  lar  (ya’ni,  servisni  ta’minlaydigan  dasturlar)  
dasturiy  interfeyslar orqali  (masalan,  SOAP  protokolini ta’minlaydigan dasturlar) 
boshqa “web-servis”lar yoki ilovalarga  (ya’ni, mijoz dasturlariga) ular tomonidan 
so‘ralgan xizmatlarni taqdim etadilar. 
“Bulutda  hisoblash”  tizimida  IaaS,  PaaS,  SaaS  sathlaridagi  resurslar 
iste’molchilarga  servis  sifatida  foydalanuvchi  interfeyslari  orqali  taqdim  etiladi. 
Shu  sababli,  “Bulut”  tarkibidagi  ilovalarni    servis  sifatida  SYA  g‘oyasi  negizida 
taqdim etish masalalari diqqatga sazovor.  
“Bulut” tarkibidagi ilovalar  SaaS (Software-as-a-Service ), ya’ni “dasturiy 
ta’minot servis sifatida” sathi tarkibida bo‘ladi. 
Yuqori bandlarda ta’kidlanganidek, SaaS sathi markaziy kompyuter (mazkur 
“bulut” dan uzoqlashgan kompyuter ham bo‘lishi mumkin)  ilovalariga  mahalliy 
kompyuterdan  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  chiqishni  ta’minlaydi.  Markaziy  kompyuter 
ilovasi  xizmatni  taqdim  etuvchi  tashkilotning  serverida  foydalanuvchi  masalasini 
bajaradi va unga natijani taqdim etadi. 
Foydalanuvchi  masalasini  yechish  uchun  markaziy  kompyuterdagi  ilovani 
xarid  qilib  olmaydi,  u  faqat  ilovani  Internet  orqali  vaqtinchalik  ishlatgani  uchun 
xaq to‘laydi. 

---

225 
 
“Bulutda  hisoblash”  texnologiyasining  “dasturiy  ta’minot  servis  sifatida” 
sathi  (ya’ni,  (SaaS)  sathi)    keyingi  avlod  tarmoqlarida  tashqi  ilovalarga  kirishni 
ta’minlash  uchun  qo‘llaniladigan  amaliy  dasturlash  interfeyslarining  (API  -
Application Programming Interface) imkoniyatlarini takomillashtiradi. 
“Bulut”  ilovalarini  servis  sifatida  taqdim  etishda  servisga  yo‘naltirilgan  
arxitektura imkoniyatlaridan foydalanish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. 
Bunda  “Bulut”  doirasidagi  ilovalarni  SYA  arxitekturasi  asosida 
boshqariladigan murakkab jarayonlar boshqaruvini Internet infrastrukturasi asosida 
amalga oshirish imkoni yaratiladi. 
 “Bulutda  hisoblash”  texnologiyasining  “dasturiy  ta’minot  servis  sifatida” 
sathi (SaaS) ilovalarining ayrimlari faqat foydalanuvchi interfeyslari orqali ishlashi 
belgilab  qo‘yilgan,  chunki  ularda  tashqi  ilovalarga  kirishni  ta’minlash  uchun 
qo‘llaniladigan  amaliy  dasturlash  interfeyslari  (  API  -Application  Programming 
Interface)  mavjud  emas    (chunki  bunday  ilovalarni  yaratilishi  davrida  Web-servis 
sifatida qo‘llanilishini ta’minlaydigan dasturiy komponentalar ko‘zda tutilmagan). 
Shuning uchun bunday ilovalar SYA arxitekturasiga integrallasha olmaydi. 
Lekin bugungi kunda tarkibida amaliy dasturlash interfeyslari (API) mavjud 
Web-servislarga  o‘xshash  bir  muncha  maxsus  SaaS  ilovalari  ishlab  chiqilgan  va 
ular  ma’lum  bir  jarayonlarda  yechiladigan  masalalarni  bajarish  uchun 
mo‘ljallangan.  
Har xil operatorlar tomonidan ishlab chiqilgan va bir-birlari bilan mazmunan 
“sust bog‘langan”, lekin bir-birlariga ochiq interfeyslar orqali kira oladigan   SaaS 
ilovalarini  tarmoq  sharoitida  SYA  uslublari  negizida  integratsiyasini  amalga 
oshirish  va  oxir  oqibatda  servisga  yo‘naltirilgan  taqsimlangan  SaaS  ilovalarini 
yaratish  va  uning  asosida  murakkab  jarayonning  boshqaruvini  tashkil  etish 
yo‘nalishida usul va  dasturlar  yaratish dolzarb muammo hisoblanadi. 
Kompaniya  o‘z  faoliyatini  amalga  oshirish  maqsadida  o‘zining  mahalliy 
tarmog‘idagi mavjud servis - ilovalarini tarmoqdagi “Bulut” doirasida shakllangan  
SaaS ilovalari bilan integrallashuvini amalga oshirib, “gibrid servislarni” yaratadi. 

---

226 
 
Buning uchun Web-servislarning UDDI standarti asosidagi reestri hamda ular bilan 
bog‘lanish vositalari mavjud bo‘lishi kerak bo‘ladi. 
“Bulutda hisoblash” texnologiyasining “Rlatforma servis sifatida” (Platform 
as  a  service,  PaaS)  sathi  vositalari  SaaS  ilovalarini  SYA  arxitekturasi  bilan 
integrallashuvini ta’minlashda istiqbolli vositalardan biri hisoblanadi, ya’ni bunda 
PaaS sathi negizidagi SaaS integratsiyasining platformasi yaratiladi. 
PaaS  sathida  Web-servislarning  o‘zaro  munosabatlarini  tashkil  etish 
maqsadida  maxsus  oraliq  muhit  dasturiy  ta’minoti  ishlatiladi.  Komponentalar 
orasida  axborot  almashuvi  SOAP  yoki  REST  protokollari  asosida  amalga 
oshiriladi (protokollar to‘g‘risidagi ma’lumot 2 bob da keltirilgan). 
 SaaS  ilovalari  faoliyat  yuritadigan  muhitni  shakllantirib  beradigan    PaaS 
platformasi  SaaS  resurslaridan  guruhiy  foydalanish  imkonini  yaratish  maqsadida 
SYA arxitekturasi asosidagi boshqaruv tizimini tashkil etish vazifasini bajaradi. 
4. 20  -  rasmda  servisga  yo‘naltirilgan  arxitektura  negizidagi  integ-
ratsiyalangan holdagi Web-servislar keltirilgan, bunday tizimni yaratishda axborot 
manbai sifatida tashqi  Web-servislar  (SaaS-1, SaaS-2,. . . . . . SaaS-N) ishlatiladi.  
SaaS-1...SaaS-N    Web-servislari  PaaS  platformasidagi  maxsus  oraliq 
dasturiy ta’minot (Middleware) yordamida o‘zaro munosabatda bo‘ladi.  
Servisga  yo‘naltirilgan  taqsimlangan  SaaS-1...SaaS-N  Web-servis-larining 
integratsiyalanishi oqibatida mantiqiy yakunlangan, bir-biri bilan bog‘langan  bitta 
ilova shakllanadi. 
Universal  “bulut”  tizimini  shakllantirish  albatta  geterogen  muhitda  ish 
yuritish  kerakligini  taqozo  etadi,  ya’ni  foydalanuvchilarning  shaxsiy  ilovalarini 
tarmoq muhiti imkoniyatlaridan foydalangan holda har xil ko‘rinishdagi va har xil 
turdagi “bulut” resurslariga chiqishlari ta’minlanishi kerak  bo‘ladi.  
Bunday  sharoitni  tashkil  etish  uchun  shaxsiy  ilovalar  universal  usullar 
negizida ishga tushirilishi lozim. 
“Bulut”  texnologiyasi  negizida  shakllantirilgan  axborot–kommunikasiya 
tarmog‘ining  xizmat  lari  va  resurslari    ham  asosan  yuqorida  keltirilgan  sxema 
ko‘rinishida bo‘ladi. 

---

227 
 
Ushbu  sxema  bulut  muhitida  servisga  yo‘naltirilgan  taqsimlangan  tizim 
infrastrukturasini tashkil etadi. 
Bulut  muhitida  SYTT  strukturasini  shakllantirish  quyidagicha  amalga 
oshirilishi mumkin. 
Tarqoq  strukturali  axborot–kommunikatsiya  tarmog‘ining  ma’lum  bir 
doirasida  jismoniy  vositalar  (kompyuter,  tarmoq  qurilmalari  va  aloqa  kanallari  ) 
asosida bulut muhitining tarmoq tuzilmasi aniqlanadi.  
Jismoniy infratuzilma negizida oraliq muhit dasturiy ta’minotlari yordamida 
“Bulut”  texnologisining  virtuallashtirilgan  infrastruktura  servis  sifatida  shakli  
yaratiladi.  
Uning  darajasida:  virtual  tarmoq  orqali  ma’lumot  uzatish,  ma’lumot  va 
servislarni  hamda  platformalarni  o‘rnatish,  hisoblash  jarayonlarini  tashkil  qilish 
kabi servislar taqdim etiladi.  
“Bulut”  texnologiyasining  platforma  servis  sifatida  shaklida  ma’lumotlar 
bazalarini  ishlab  chiqish  va  testdan  o‘tkazish,  ilovalarni  o‘rnatish  va  ularning 
integratsiyasini amalga oshirish kabi servislar taqdim etiladi. 
“Bulut”  texnologiyasining  dasturiy  ta’minot  servis  sifatida  shaklida 
tashkilotda  hujjat  yuritish,  boshqaruv  jarayonlarini  olib  borish,  xizmatlar  va 
resurslarni  taqdim etish  kabi servislar foydalanuvchilarga taqdim etiladi. 
“Bulut” texnologiyasi negizidagiSYTT xizmat va resurslarini shakllantirish 
va  foydalauvchilarga  taqdim  etish  jarayonlari  “Bulut”  provayderi  tomonidan 
boshqariladi va amalga oshiriladi.  
“Bulut”  provayderi  tomonidan  bajariladigan  asosiy  vazifalar:  ma’lum  bir 
masalani  yechish  maqsadida  servislar  asosida  resurslarni  yig‘ish,  servislar 
orkestrovkasini  amalga  oshirish,  “bulut”  servislarini  boshqarish  xavfsizlik  va 
konfidensiallikni ta’minlash.  
“Bulut”  brokeri    ishtirokchilar  tarkibini  aniqlaydi,  ularning  “Bulutda 
hisoblash”  tizimi  doirasida  amalga  oshirishlari  mumkin  bo‘lgan  faoliyat  va 
funksiyalarini  belgilaydi  hamda  o‘zaro  munosabatlarini  o‘rnatadi.  Unda  “bulut” 

---

228 
 
doirasida  hisoblash  jarayonlarini  tashkil  etish  bo‘yicha  talab  va  andozalar 
mujassam etiladi. 
 
 
4.20 - rasm. SYTT negizida bulut texnologiyasi integratsiyalangan SaaS-
servislarining umumlashtirilgan sxemasi.