172
тутқан олар менен қоңсылас ҳәм араласқан ҳалда
Хорезмлилер, Согдлар, Парфиянлар, Зарафшан да-
лаларында, Ферғана алапларында ҳәр қыйлы кәсип
пенен шуғылланыўшы көшпели ҳәм отырықшы
қәўимлер жайласқан. Олар Орта Азияның бизге
белгили болған дәслепки турғынларының бири сы-
патында ҳәзирги жергиликли халықлардың ата-
бабалары, усы халықларды пайда еткен этник
қатламлар есапланады. Массагетлер бирлеспеси та-
рийх сахнасына шығып басқа қоңсылас қәўимлер
үстинен өз бийлигин жүргизген дәўирлерде олар
ҳаққында ҳәр қыйлы мағлыўматлар аңыз әпсаналар
сыпатында қәлиплесе баслады. Олар тийкарынан
шарўашылық,
дийқаншылық,
аңшылық
ҳәм
балықшылық ислери менен шуғылланған. Тириши-
лик тийкары болған кәсиплик өнерге қатнас
нәтийжесинде олардың дүньяға көзқараслары,
ойлаў ҳәм пикирлеў имканиятлары исенимлери
қәлиплескен
ҳәм
ўатан
туйғысы,
ўатанды
қәстерлеў, ата мәканның қәдир-қымбатын қәдирлеў
сезимлери баслы әҳмийетке ийе болған. Бизге ше-
кем
жетип
келген
дәреклердиң
қай-қайсыда
көркемлик
жақтан
айырықша
болып,
жай
баянлаўлардан әдеўир парқы барлығы көринип ту-
рады.
Бул
дөретиўшилик
өнерге
болған
қатнаслардың дәреклериде әййемги тарийхый
турмыслық тәсирлер менен байланыслы ҳалда ата-
бабаларымыздың дөретиўшилик қәбилетлериниң
тер ең не н
ба сл а на туғы нл ы ғын
та р ийх ый
жәмийетлик
салмаққа
ийе
екенликлерин
тастыйқлаўшы мағлыўматлар болыўы менен бирге-
ликте оны кәсиплик дәрежеге көтерген, оннан
заўықлана алатуғын эстетикалық талғамы бай
халық деп айтыўға толық мүмкиншиликлер бар.
Нәтийжеде
ата-бабаларымыз
ески
түркий
халықлардың
бири
қатарында
өзлериниң
дөретиўшилик
өнери
менен
де
белгили
болғанлығын көрсететуғын эстетикалық, этикалық,
тәрбиялық руўхтағы халықлық шығармаларын изги
әўладларға мийрас етип қалдырған. Анығрағы, ерте
дәўирлердеги түркий қәўимлерин пайда еткен эт-
ник қатламлардың қурамында жүрген ўақытлардан
ақ дөретиўшилик ислерине терең итибар берип,
оны ҳәр тәреплеме пайдаланыў имканиятларын
жүзеге шығарған. Адамлар образларды жаратпаған,
ал олар арқалы ойлаўға пикирлеўге жол ашқан тик-
келей турмыслық тәсир деп баҳалаўымыз мүмкин.
Сак-массагетлер дәўиринен кыятырған естелик-
лерде тийкарынан ел қорғаў, ўатан сүйиўшилик,
ышқы мухаббат туйғылары сөз етиледи. Улыўма
бул тема Орта Азия халықларының эпикалық
дөретпелери ушын муқаддес бағдар есапланып,
дерлик барлығының аўызеки әдебиятында Тумарис,
Шырақ,
Зарина
сыяқлы
батыр
қаҳарманлар
ҳаққында олардың мәртликлери, адамгершилик,
пидагерлик пазийлетлери туўралы өшпес мийрас-
лар
сақланған.
Булар
илимий
орталықта
массагетлердиң қаҳарманлық эпосы ретинде тарий-
хый дәўирлерде болып өткен ири-ири ўақыялардың
эпикалық баянлаўы нәтийжесиндеги ҳақыйқый
мағлыўматлар болып есапланылады.
Массагетлер
эпосының
тематикасы
ҳәм
қаҳарманлар
образларының
бизиң
миллий
қаҳарманлық дәстанларымыздағы идеалар менен
сәйкеслиги илимий-әмелий көзқарастан әдеўир
қызығыўшылықлар
туўдырады.
Қайсы
бир
қаҳарманлық дәстанларымызды алып қарасақта
ол а р ды ң
м азм унында
жа қсылы қ
пенен
зулымлықтың
араларындағы
гүрес,
өз
ата-
мәканларының топырағын душпанның аяғының
астына таплаттырмай қорғаў, өзинен күшлилердиң
зорлық-зомлықларына
қарсы
гүресиў,
досқа
ҳүрмет, душпанға ғәзеб идеалары жанғырып тура-
ды. Булар сыртқы жаўлап алыўшыларға қарсы
гүресиў зәрүрлиги нәтийжесинде пайда болған
уқсас сюжетлер болғаны менен типологиялық
көзқарастанда генетикалық көзқарастанда ҳәр
тәреплеме үйрениў талап етиледи.
Қарақалпақ
фольклорында
ҳаял
қызлар
образының сәўлелениў жағдайлары бурынлы-соң
үйренилмеген тың мәселелердиң бири. Әсиресе,
миллий аўызеки дөретпелеримиздиң ең салмақлы,
ең мазмунлы ҳәм ески түрлериниң бири болған
халық дәстанларымыздағы ҳаял қызлар образына
тийисли көп ғана мағлыўматлар өз алдына илимий
жумыслар
алып
барыўды
талап
ететуғын
өзгешеликлерге бай болыўына қарамастан олар
ҳаққында
арнаўлы
илимий
изертлеўлерди
жанландыратуғын машқалалар анықлап қолға
алынбай киятыр. Дурыс айырым белгили фольклор-
шы, тарийхшы алымларымыз тәрепинен бул
мәселеге байланыслы гейпара пикирлер айтылып
өтилгенлиги анық. Ҳаял қызлар образларына берил-
ген баҳалар жүдә шегараланған жағдайда исленип
тек бир-еки дәстан қаҳарманлары әтирапында сөз
етиледи. Ал, оларға шешиўши ҳәм улыўмалық
дәрежедеги
сыпатламалар
бериў, ҳаял-қызлар
образларының ҳәр қыйлы түрлерин анықлаў,
олардың пайда болыў ҳәм қәлиплесиў жолларын
анықлыў,
образлардағы
идеалық,
көркемлик,
эстетикалық бағдарларды үйрениў сыяқлы бир
қатар
ўазыйпалар
өз
шешимлерин
күтип
Do'stlaringiz bilan baham: 
