Комитет по координации развития науки и технологий при кабинете министров республики узбекистан

3
АРА
3
АЛПА
3
 
3
А
8
АРМАНЛЫ
3
 Д
1
СТАНЛАРЫНДА 
8
АЯЛ 
3
ЫЗЛАР ОБРАЗЫНЫ
4
 
ТЕМАТИКАСЫ
 
Хошниязов Ж., Зарипова З. 
Ө
збекстан Республикасы Илимлер академиясы 
Қ
ара
қ
алпа
қ
стан б
ө
лимини
ң
Н.Д
ә
ў
қ
араев атында
ғ
ы Тил 
ҳә
м 
ә
дебият институты, Н
ө
кис 
қ
аласы 

---

173 
турғанлығын белгилеп өтиўимиз тийис. Биз усы 
бағдарда ең алды менен қарақалпақ халық 
дәстанларындағы ҳаял-қызлар образларының тема-
тикасын белгилеў арқалы олардың пайда болыў 
дәреклерин, қәлиплесиў, раўажланыў, жаңаланыў
(трансформация) 
жолларын, 
образлардың 
ҳәр 
қ ы й л ы л ы ғ ы н
( т ү р л е р и н )
к ө р к е м л и л и к 
өзгешеликлерин идеалық тәсиршеңлигин илимий-
әмелий көз қарастан баҳалаўды басшылыққа ала-
мыз. Усы тийкарғы ўазыйпаларымызды әмелге 
асырыў ушын ҳаял-қызлар образы менен байланыс-
лы болған. Орта Азия халықлары алымларының, 
дүнья 
жүзи 
илимпазларының 
пикирлери, 
болжаўлары қатаң дыққат итибарымызда болады.
Түркий 
тиллес 
халықлардың 
аўызеки 
дө р ет пе л ер и нд ег и 
ям а са
ир и 
к ө л ем л и 
эпосларындағы ҳаял-қызлар образлары гейпара 
ор ынл а р да
бир и- б ир и не 
ж а қын 
бол ы п 
тәрийпленеди. 
Олардың 
араларындағы 
өз-ара 
уқсаслық себеплерин генетикалық, типологиялық 
көз 
қарастан 
үйренип 
ҳәм 
ажратып 
алып 
баҳалаўымыз тийис. Барлық уқсас мотивлер түби 
тамырлас халықлардың эпикалық дөретпелеринде 
генетикалық әҳмийеттеги ўақыялардан ибарат 
болыўы мүмкин, бирақ, оларды түўели менен 
генетикалық характерге ийе деген шешимге 
келиўге болмайды. Керисинше, типологиялық сю-
жетлерде де генетикалық тәсирдиң излери 
байқалады. Мәселен, Ҳаўа Ене (Әўене), Тумарис
(Тумар 
ана) 
ҳаққындағы 
аўызеки 
сюжетлер 
генетикалық характерге ийе олар көпшилик туркий 
тиллес 
халықларының 
фольклорында 
өзинше 
сәўлелениўлерин 
тапқан. 
Бирақ, 
миллий 
шараятларға байланыслы азғана типлескен сыпат 
алғандай көринеди. Ал Ақшолпан ҳәм Арыўхан 
ҳаққындағы аңызлар типологиялық мазмундағы, 
тек қарақалпақлардың аўызеки дөретпелеринде 
сәўлеленетуғын өзгешеликлери менен дараланып 
турады. Деген менен олардың арғы дәрегинде 
қудай аналарды, урыўды пайда еткен аналарды 
ардақлаў нийетлеринен жүзеге келген улыўма 
х а л ы қ л ы қ 
т ү с и н и к л е р д и ң
г е н е т и к а л ы қ 
жаңғырықларында аңлап қалыўымыз мүмкин. Биз 
усындай 
айырмашылықларды 
бир-бирине 
муўапықластырып үйрене алсақ қарақалпақ халық 
дәстанларындағы ҳаял-қызлар образының тийкар-
ларын анықлаў имканиятына ийе боламыз.
Биз ҳаял-қызлар образының түрлерге ажратып 
үйрениў 
барысында 
олардың 
пайда 
болыў, 
қә л ипл е сиў
ба сқы шл а р ын 
ў а қы ял а р ды ң 
трансформацияланыў 
жағдайларын 
(өзгериске 
ушыраў) 
тарийхый 
жәмийетлик 
тәсирлерге 
бийимлесиў өзгешеликлерин анықлап алыўға имка-
ният табамыз. Мәселен, батыр қызлар образы қайсы 
дәўирлер ушын зәрүрли еди деген мәселе үстинде 
изленип қарасақ әлбетте, ол матриархат (аналық 
дәўир) дәўиринде пайда болған, амазонкашылық 
ҳәрекетлердиң эпикалық белгилери (Тумарис, 
Гүлайым) екенлиги гүман туўдырмайды. Ямаса, 
м а қ с е т л ер и н е
е р и с иў г е
т о с ы қ
б о л ға н 
қыйыншылықлырды 
жеңип, 
ақыл 
менен 
ис 
апаратуғын қызлар образы (Гүлпаршын, Қуртқа) 
аналық дәўирдеги ел басқарыў ислери менен 
шуғылланыўшы 
ҳаял-қызлар 
ўәкиллериниң 
т ә ж р и й б е л е р и н и ң
х а л ы қ
с а н а с ы н д а ғ ы 
нәтийжелерин еслететуғынлығы бийкар түсиник 
емес.
Аналық дәўирден аталық (патриархат) дәўирге 
өтиў басқышларында да батыр қызлардың ерлик 
ҳәрекетлери 
өзлериниң 
әҳмийетлерин 
дерлик 
жоғалтпаған. Дәстанларымыздан орын алған батыр 
қызлардың болажақ жупты-ҳалаллары менен жек-
пе-жеклери, ери менен бир қатарда турып өз душ-
панларына қарсы гүресиў мотивлери, туўысқан 
ағасына 
қыйланғанда 
жәрдемге 
таяр 
турған 
қарындаслардың образлары ҳәм тағы басқа еле из-
лерин толық жоғалтып үлгере алмай атырған 
аналық дәўирдиң реликтлик (қалдық) ҳалатларын 
еслетеди.
Дәстанларда гейпара ҳаял-қызлардың образлары 
жақсы 
нийетлерге 
қарсы 
күш 
ретинде 
пайдаланылыўы, 
жақсылық 
пенен 
жаманлық 
ортасындағы ең қыйын мәселелерди өзлериниң 
пайдасы ушын шешиўге мәстан кемпир, дуўахан 
қызлар, күндес ҳаяллар, сатқын қарындаслар, бийо-
па қызлар тартылады. Булар унамсыз типтеги об-
разлар болғаны менен халық түсинигинде қолынан 
қандайда 
бир 
ис 
келетуғын, 
ең 
күшли 
қаҳарманлардың жолына тосық бола алатуғын 
күшке ийе образлар сыпатында тәрийпленеди. Де-
мек, бундай образлар дәстан қаҳарманларының кел-
бетин күшин, қудретин, қәбилетин, сабыр-тақатын, 
ҳеш 
нәрседен 
тайынбайтуғын 
характерин 
дәлийллеўши факторлар сыпатында көринеди. Бун-
нан тысқары, унамсыз типтеги ҳаяллар образы 
өзлериниң узақ дәўирлик пайда болыў дәреклерине 
ийе, генетикалық ҳәм типологиялық мазмунларға 
бай географиялық шеңбери кең персонажлар 
қатарынан 
орын 
алады. 
Сонлықтан, 
оларды 
үйрениў миллий мәдений, тарийхый турмысымыз-
ды еледе тереңирек таныў менен биргеликте, рухый 
дүньямызды байытыўғада хызмет етеди.

---

174 
Современный этап развития общества сопрово-
ждается резким истощением природной среды, воз-
никновением необратимых изменений в экосисте-
мах и снижением ассимиляционных способностей 
биосферы. Это создает угрозу не только возможно-
стям устойчивого экономического роста, но и пер-
спективам 
повышения 
конкурентоспособности 
страны в условиях глобализации мирового хозяйст-
ва. 
Н е с м о т р я
н а
м и р о в о й
ф и н а н с о в о -
экономический кризис, реализация глубоко проду-
манной 
и 
последовательной 
социально-
экономической политики, основанной на реализа-
ции пяти основополагающих принципов реформи-
рования, разработанных Президентом Республики 
Узбекистан И.А. Каримовым, а также принятие 
своевременных антикризисных мер не только пре-
дотвратили наблюдаемые в большинстве стран ми-
ра рост уровня инфляции, спад производства, отри-
цательное сальдо торгового баланса, снижение ин-
вестиционной активности, увеличение безработи-
цы, резкое снижение уровня жизни и реальных до-
ходов населения, но и обеспечили стабильное, сба-
лансированное и устойчивое развитие экономики. 
Важным показателем уровня осмысления эколо-
гических проблем явилась конференция ООН по 
окружающей среде и развитию, проходившая в 
Рио-де-Жанейро в 1992 г., на которой была принята 
стратегия (концепция) перехода современного об-
щества к устойчивому развитию. 
Результатом Конференции в Рио-де-Жанейро 
стало создание Комиссии по устойчивому развитию 
в рамках Программы развития Организации Объе-
диненных Наций (ПРООН). На основании этой кон-
ференции ПРООН организовала еще одну Между-
народную конференцию по устойчивому развитию 
Аральского моря, которая состоялась в Нукусе, 
(Каракалпакстан) в сентябре 1995 года. В результа-
те президенты пяти стран подписали Декларацию 
Центральноазиатских государств и Международ-
ных Организаций по проблемам устойчивого разви-
тия бассейна Аральского моря (Нукусская деклара-
ция-95). 
Успешное решение экономических, социальных 
и экологических проблем устойчивого развития бу-
дет в немалой степени зависеть от степени вовле-
ченности страны в мирохозяйственные процессы. 
По итогам 2010 года ВВП страны вырос на 8,5 
процента, объемы производства промышленной 
продукции – на 8,3 процента
1
. 
Недопустимо высокое потребление природных 
ресурсов и загрязнение окружающей среды побоч-
ными продуктами производственной деятельности 
предопределили обострение экологической ситуа-
ции в Республике Узбекистан. Экологический фак-
тор стал оказывать весомое влияние на многие со-
ставляющие общественной жизни: ухудшается здо-
ровье населения, падает производительность труда, 
снижается продуктивность ресурсов. Это в свою 
очередь оборачивается экономическим ущербом и 
социальными потерями. 
В настоящее время экологические и экономиче-
ские проблемы на промышленных предприятиях 
тесно переплетаются. Затраты на природоохранные 
мероприятия ведут к более существенному увели-
чению издержек производства, что в свою очередь 
вступает в противоречие с одной из традиционных 
задач экономики - снижением себестоимости про-
дукции. В связи с этим проблема повышения эколо-
г о - э к о н о м и ч е с к о й
э ф ф е к т и в н о с т и 
(экоэффективности) производства, то есть сниже-
ния природоохранных затрат при допустимом уров-
не воздействия на окружающую среду становится 
все более актуальной.