Комитет по координации развития науки и технологий при кабинете министров республики узбекистан

К
5
РКЕМ ШЫ
2
АРМА ТИЛИН 
6
ЙРЕНИ
7
ДЕ СТИЛИСТИКАЛЫ
3
 КАТЕГОРИЯЛАР 
Бекбергенова З. 
Ө
збекстан Республикасы Илимлер академиясы 
Қ
ара
қ
алпа
қ
стан б
ө
лимини
ң
 Н.Д
ә
ў
қ
араев атында
ғ
ы Тил 
ҳә
м
ә
дебият институты, Н
ө
кис
қ
аласы
 
Көркем шығарманың тилин ҳәр тәреплеме терең 
изертлеў мәселеси өткен әсирдиң 50-жылларынан 
баслап-ақ, рус, өзбек, қазақ әдебияттаныў илиминде 
В.Виноградов, 
Г.О.Винокур, 
Б.В.Томашевский, 
М.Б.Храпченко, 
Г.Н.Поспелов, 
Г.В.Степанова, 
З.Қабдолов, Қ.Жумалиев, А.Әбилқаев, П.Қодиров, 
И.Султан, Ҳ.Якубов, О.Насыров, Ж.Салыйжанов 
сыяқлы белгили теоретик алымлардың мийнетлерин-
де түрли аспектлерде өз көринисин таўып отырды.
Әдебият теоретиклериниң көпшилиги дерлик, 
көркем әдебият тилин лингивистикалық принцип-
лер 
тийкарында 
таллаўлар 
менен 
шекленип 
қалмастан, 
оларды 
әдебияттаныў 
илими 
көзқарасынан, әсиресе оның принциплери ҳәм кате-
гориялары 
негизинде 
таллаўларды 
усынады. 
Лингивистикалық 
изертлеўлерде 
жазыўшының
ямаса 
әдебий 
шығарманың 
даралық 
стили 
мәселесин, белгили бир тарийхый дәўирде халық 
тилин дөретиўшилик жол менен таңлап, саралап 
алып, тиллик фактлерди көркемлеп сүўретлеў 
мәселелерин изертлейтуғын болса, ал көркем 
әдебият стилистикасы оғада кең мәнини өз ишине 
қамтып алады. Әдебияттаныў илиминде «стиль» 
мәселесине тиллик материаллар менен бирге 
тематикалық, 
композициялық 
өзгешеликлер, 
қысқасы 
жазыўшы 
шығармасындағы 
негизги 
идеялық-көркемлик 
өзгешеликлер 
жыйынтығы 
толығы менен қамтып алынады. Себеби, сөзлер 
лексикалық мәниси, иркилис белгилери, сөзлердиң 
жасалыў 
формалары, 
гәплердиң 
дүзилислери, 
к ө р к е м
ш ы ғ а р м а д а
ө м и р
ш ы н л ы ғ ы н 
сәўлелендириўде, 
қаҳарманлардың 
образлары
менен характерлерин жасаўда шешиўши әҳмийетке 
ийе болады. Көркем шығарманың текстинде усы-
ларды орынлы қолланбай турып көркем ҳәм маз-
мунлы шығарма дөретиў мүмкин емес. Қәлеген 
жанр шығармаларында сүўретленетуғын автор 
сөзи, қаҳарман сөзи, баянлаў, лирикалық шегинис, 
қаҳарман тилиниң, лексикасының, синтаксисиниң, 
ойының интонациялық өзгешеликлери, поэзия ти-
ли, проза тили, драма тили, жеке авторлардың тили 
сыяқлы әдебият теориясы менен байланыслы кон-
структивлик 
ҳәм 
өз-ара 
коммуникативлик 
мәселелер де миллий көркем әдебияттың тили 
мәселелерин 
үйрениўде 
әҳмийетли 
хызмет 
атқарады.
Көркем әдебият тили ямаса стилистикасы 
мәселесин изертлеўши алымлардың мийнетлери 
ҳәр қыйлы аспектлерде изертлениўине қарамастан, 
оларда көркем шығарма тили менен оның стилиниң 
өзине тән өзгешеликлерин байланыстыратуғын 
дәнекер бар деген бирден-бир дурыс жуўмақларға 
келгенлигин 
көремиз. 
Бундай 
дәнекер-көркем 
шығарманың тиллик композициясын қурайтуғын 
автор сөзи, қаҳарман сөзи (диолог ҳәм монолог) 
ҳәм қос үнли сөз (двуплановость повествование) 
сыяқлы категорияларда өз көринислерин таўып 
отырады. 
Шығарма қаҳарманларының сыртқы көриниси, 
бет-әлпети, жүрис-турысы, минез-қулқы, өткен 
өмири менен ҳәзирги турмысы, ишки кеширмеле-
ринде өтип атырған қуўанышы менен қайғылы 
жағдайлары, пейзаж көринислери тиккелей автор 
сөзи арқалы сүўретлеп бериледи.