Ko‘llar haqida umumiy ma’lumot

b – tekislik ko‘llari: 1 - Yasg‘a, 2 - Gulikovsk, 3 - Sudoche, 4 - Biyliko‘l.

Yuqoridagi omillarni e’tiborga olish nafaqat O‘rta Osiyo, balki yer yuzidagi barcha ko‘llar suv sathi rejimini har tomonlama o‘rganish va yoritib berishda juda muhim.

Ko‘llarning harorat rejimi quyidagi omillarga bog‘liq:
- ko‘llarning geografik o‘rni;
- ko‘l joylashgan hududning gidrometeorologik sharoiti;
- ko‘ldagi suv massalari dinamikasi;
- ko‘lni to‘yintiruvchi va undan sarflanuvchi elementlarning miqdoriy qiymatlari;
- ko‘l kosasining shakli, o‘lchami va boshqalarga.
Ko‘llar oladigan issiqlikning asosiy manbai quyosh radiatsiyasi hisoblanadi. Shu tufayli quyosh radiatsiyasining ko‘l yuzasiga tushgan va undan qaytgan qismlarini o‘rganish muhimdir.
Tushayotgan radiatsiyaning bir qismi suv massalari tomonidan yutilsa, bir qismi qaytadi. Qaytgan radiatsiyaning tushayotgan radiatsiyaga nisbati albedo yoki qaytish koeffitsiyenti deyiladi. Albedo quyosh balandligiga, suv yuzasining holatiga bog‘liq. Masalan, V.V.Shuleykin ma’lumotlariga ko‘ra h₀ = 90⁰ bo‘lganda, 2% quyosh nurlari qaytsa, h₀ = 2⁰ bo‘lganda 78% qaytadi. Quyosh balandligi geografik kenglikka bog‘liq bo‘lgani uchun albedo ham geografik kenglikka va shu bilan birga, yil fasllariga ham bog‘liq.
Yutilgan quyosh radiatsiyasining chuqurlik bo‘yicha taqsimlanishi ko‘ldagi suvning termik xususiyatlari va suv massalarining harakati bilan bog‘liq.
Ko‘llarda issiqlik rejimining chuqurlik bo‘yicha o‘zgarishini o‘rganishda quyida tavsiflangan tushunchalardan foydalaniladi.
Teskari harorat stratifikatsiyasi - kuz va qishda kuzatiladi, harorat chuqurlik bo‘yicha orta boradi (11.4 - rasm).
Mezotermiya - 0,50-0,75 m chuqurlikdagi eng yuqori harorat. Bahorda muz ustidagi qor erib tugagach, issiqlik dastlab, muz qoplamiga, undan esa pastga o‘tadi. Muz bilan qoplangani uchun suv massalari harakati kichik, shamol ta’siri yo‘q bo‘ladi.
Demak, ma’lum chuqurlikda haroratning yuqori bo‘lishi, ya’ni mezotermiya hodisasi muzdan o‘tgan quyosh radiatsiyasining bir qismi hisobiga kuzatiladi.
Dixotermiya - ma’lum chuqurlikdagi eng kichik harorat. Bu holat teskari harorat stratifikatsiyasi sharoitida yengil shamol esib, Quyosh chiqib turganda kuzatiladi.
Gomotermiya - bahorda suv massalarining kuchli aralashishi natijasida harorat chuqurlik bo‘yicha bir xil qiymatda bo‘ladigan holat.