Koinotning qurilish ashyolari

XIX-BOB: SIMOB – SUYUQ ELEMENT 
Qalay va qo‘rg‘oshin nisbatan past 
haroratlarda ham erishini siz yaxshi bilasiz.
Ularning erishi uchun 200-300 ℃ orasidagi 
harorat kifoya qiladi. Ishqoriy metallar yanada 
pastroq haroratlarda ham erib, suyuqlanib 
ketadi. Masalan, seziy metallining erishi uchun 
Quyoshli kundagi issiq harorat yetarli bo‘ladi.
Shunday bir metall borki, hatto sovuq 
haroratda ham suyuqligicha qolaveradi. Bu – 
davriy jadvaldagi 80-raqamli element – 
simob
elementidir. Simob – suv muzlaydigan 
haroratdan, ya’ni, selsiy bo‘yicha 0 ℃ dan ham 
‒39 daraja past haroratdagina qotadi.
1759-yilgacha hech kim simobni qattiq holatga o‘tkazishga urinib ham ko‘rmagan. Chunki, 
hech kim simobning aslida metall ekanini bilmagan.
Qadimgi yunonlar va rimliklar simobni «
gidrargirum
» deb nomlashgan. Ularning tilida 
bu so‘zning ma’nosi «suyuq kumush» degani edi. Ingliz tilida esa simobni avvallari 
«
quicksilver
» deyilardi. Buning aynan tarjimasi «tirik kumush», yoki, «yuguruvchi kumush» 
degan ma’nolarga to‘g‘ri keladi. Agar siz sinib ketgan termometrdan to‘kilgan simobni ko‘rgan 
bo‘lsangiz, albatta uni juda tez yumalab u yoqdan bu yoqqa harakatlanib dumalaganini 
kuzatgansiz. Bu xuddi tirik jonzot tezlik bilan yugurib o‘tgandek taassurot uyg‘otadi. Shu 
sababli ham unga «yuguruvchi», «tirik» kabi nisbatlar berilgan.
Simobning ingliz tilidagi va xalqaro ilmiy nomi esa «
mercury
» bo‘lib, u zamonaviy 
kimyoga o‘rta asr alkimyogarlaridan meros qolgan. O‘rta asr alkimyogarlari o‘zlari tanish 
bo‘lgan kam sonli elementlarni osmon jismlarining nomlari bilan atash an’anasiga ega 
bo‘lishgan. Masalan, ular oltinni Quyosh, kumushni Oy, temirni Mars, misni Venera nomi 
bilan atashgan. Buning hayron qoladigan joyi yo‘q. Chunki, o‘rta asrlarda yashagan 
alkimyogarlar astrologiyadan ham uncha-muncha boxabar bo‘lishga. Odatda bunday odamlar 
o‘zlarini «ilohiy hislat»lar egasi deb hisoblashgan va boshqalarni ham shunga ishontirishga 
urinishgan. Alkimyogarlardan ayrimlari fol ko‘rish va shamanlik qilish bilan ham 
shug‘ullanishgan.
Simob – og‘ir modda (u eng og‘ir suyuqliklardan biri). U temirdan ko‘ra ikki barobar 
va qo‘rg‘oshindan ko‘ra uchdan bir hissaga og‘irroq. Agar qo‘rg‘oshin sharchani simobli 
idishga solib qo‘yilsa, qo‘rg‘oshin sharcha simobda cho‘kmay, uning sirtida qalqib yuradi. 
Atiga 500 ml hajmni egallagan simob deyarli 7 kg tosh bosadi. Agar kimyo laboratoriyasida 1 
litr hajmda simob turgan bo‘lsa, uni ko‘tarishga aslo shoshilmang. Agar siz uni 1 litr suvni 
ko‘tarmoqchi bo‘lgandek kuch bilan ko‘tarsangiz, xuddi simobli idishni tagidan mixlab 
tashlangandek tuyuladi. Chunki siz uni ko‘tara olmaysiz.

---

153 
Xona haroratida eng og‘ir suyuqlik bo‘lgani uchun, simobdan ob-havoni bashorat 
qilishda foydalanish mumkin va buni odamlar anchadan buyon yaxshi o‘zlashtirib olishgan.
Ob-havo ma’lumotlaridagi eng asosiy ko‘rsatkichdan biri – atmosfera bosimi haqidagi 
ma’lumotdir. Ko‘plab omillar ta’sirida, xususan, Quyosh nurlari, tog‘lar, okeanlar va ho 
kazolar tufayli, Yer atmosferasi bir joyda zichlashib, 
yuqori bosim
ga ega bo‘lib qoladi. Boshqa 
bir hududda esa, atmosfera siyraklashib, bosim pasayadi. Agar havo ochiq va tinch bo‘lsa bu – 
atmosfera bosimi balandligining mahsuli bo‘ladi. Agar bosim past bo‘lsa, havo soviydi.
Bunday bosimlarning o‘zaro farqi unchalik ham katta emas. Bosim yuqori hududlarda 
ko‘rsatkich bosim past hududlardagidan ko‘pi bilan 10% atrofida baland bo‘ladi xolos. Bu farq 
bizning nafas olishimizga va boshqa muhim omillarga umuman ta’sir qilmaydi. Bunday nozik 
farq ko‘rsatkichini aniqlash uchun bizga maxsus asboblar kerak bo‘ladi.
Atmosfera bosimini o‘lchash usullaridan biri – bosimni biror bir suyuqlik ustuni 
balandligi bilan belgilashdir. 1 sm
2
yer yuzasi ustidagi atmosferadagi havo, aynan o‘sha 1 sm
2 
ustidagi taxminan 15 metr suv ustuni bilan teng og‘irlikka ega bo‘ladi. Agar bosim past bo‘lsa, 
u 14 metr suv ustuni balandligi bilan teng bo‘lishi mumkin. Shu tarzda, atmosfera bosimi bilan 
suv ustuni balandligi orasidagi bog‘liqlikka asoslanib, atmosfera bosimini o‘lchash mumkin 
bo‘ladi. Bu juda jo‘n o‘lchash usuli bo‘lib, faqat, u ancha qo‘pol usul hisoblanadi. 14 yoki 15-
metr suv ustuni balandligi 4-5 qavatli uy balandligiga teng bo‘ladi va bunday asbobni yasash 
ham, undan foydalanish ham ancha noqulay bo‘ladi. Shu sababli, atmosfera bosimidagi 
o‘zgarishlarga muvofiq o‘z balandligini o‘zgartiradigan eng yaxshi suyuqlik bu simob 
hisoblanadi. Simob suvdan ko‘ra 14,5 marta og‘ir bo‘ladi. Shu sababli, atiga 76 sm 
balandlikdagi simob ustuni 15 metr balandlikdagi suv ustini bilan teng vaznga ega bo‘ladi.
76 sm balandlikka ega va atmosfera bosimi bilan muvozanatlanadigan simob bilan 
to‘ldirilgan shisha nayni