mavzu: Suyuqlik to’g’risida asosiy tushunchalar Reja. Suyuqlik turlari

---

3-MAVZU: 

Suyuqlik to’g’risida asosiy tushunchalar

. 

 

Reja. 

 

1. 

Suyuqlik turlari 

2. 

Suyuqlik kengayishining haroratga bog'liqligi 

3. 

Suyuqlikka ta'xir etuvchi kuchlar 

 

1-reja.  Tabiiy  holda  paydo  bo’lgan  simob,  suv,  neft  va  neftdan  olinadigan  sun’iy 

suyuqliklar mavjud, ulardan insoniyat o’z  hayoti va mehnat  faoliyatida keng  foydalanadi. 

Zamonaviy texnikani, avtomatlashgan va robotlashtirilgan sanoatni suyuqliklarsiz tasavvur 

etib va boshqarib bo’lmaydi.

 

Muayyan  geometrik  shaklga  ega  bo’lmagan,  istalgan  hajmni  to’ldira  oladigan,  biron  aniq 

haroratda  agregat  holatini  o’zgar-  tiradigan,  juda  ham  kam  siqiladigan  (siqilmaydigan), 

moleku-    lalari  tig’iz  joylashgan,  oquvchanlik,  qovushqoqlik  va  kapillarlik  xossasiga  ega 

bo’lgan  moddaga  suyuqlik  deyiladi.  Suyuqliklar  hosil  bo’lishiga  ko’ra,  tabiiy  va  sun’iy 

turlarga bo’linadi.  Tabiiy turlariga suv, neft, simob mansub bo’lsa, sun’iylariga esa neft va 

gazni qayta ishlashdan olinadigan benzin, solyar moyi, gazolin, avtol, suyuq havo, kislorod, 

vodorod,  azot,    geliy,    kislotalar    va  shu  kabilardan  tashqari,  odamlar  iste’mol  qiladigan 

o’simlik va hayvonlar moyi, o’simlik va mevalar sharbati, spirt va uning suvdagi eritmasi 

asosida  tayyorlanadigan  turli  xil  alkagol  moddalar  kiradi.  Bo’yoqlar,  surkov  moylari, 

suspenziyalar  va  shu kabilar anomal suyuqliklar deb yuritiladi.

 

Tabiatda uchraydigan suyuqliklar real suyuqliklar  bo’lib, real suyuqliklar o’ta kam siqiladi 

va ularni o’rganishda mutlaq siqilmaydigan suyuqliklar deb qabul qilinadi. Ayrim gidravlik 

masalalar  echimini  topishda  muhandis-u  olimlar  o’z  ilmiy  tadqiqotlarida  ideal  suyuqlik 

tushunchasidan  foydalanadilar.Tabiatda  mavjud  bo’lmagan,  mutlaqo  siqilmaydigan, 

qovush- qoqligi mutlaqo yo’q bo’lgan nazariy suyuqlikni ideal suyuqlik deyiladi.

 

Er  gidrosferasidagi suvning  miqdori  70,8 %  (okeanlar  — l370323000km

3

,  erosti suvlari — 

6l400000 km

3

, muzliklar —24000000 km

3

, ko’llar — 750000 km

3

, tuproq suvlari 75000 km

3

, 

daryo suvlari — l200 km

3

) bo’lib, uning erdagi zaxirasi — l,3·l0

9

km

3

.

 

Suyuqliklarning  fizik  xossalari  Texnika  va  turmushni,  o’simliklar,  hayvonot,  parrandalar 

olamini,  umuman  olganda,  organizmlarni  suyuqliklarsiz    tasav-vur  qilish  qiyin.  Shuning 

uchun    gidravlik    qonunlarni    o’rganish    va  ularni  texnikada  qo’llash  jarayonida  ayrim 

masalalar  echim-  larini  soddalashtirish  uchun  suyuqliklarning  fizik  xossalarini  o’rganishni 

maqsadga muvofiq debtopdik.

 

. Suyuqlik kengayishining haroratga bog’liqligi  

2-reja.  Suyuqlik  isitilganda  yo  sovitilganda  o’z  hajmini  orttiradi,  kuchliroq  isiganida  esa 

idishdan  toshib  chiqadi,  germetik    (mutlaqo    yopiq)    idishni    yoradi,    ishlayotgan  

gidravlik    asbob  xato  ko’rsatishi  natijasida  katta  buzilishlarga  olib  kelish  hodisalari 

bo’lishimumkin.

 

---

Suyuqlik kengayishining temperaturaga bog’liqlik koeffitsi- enti uning fizik tabiatiga 

bog’liq va hajmiy kengayish koeffi-tsienti 3-reja Gidrostatika suyuqliklarning muvozanat 

qonunlari va ularning amaliyotdagi tatbiqini o’rganadi. Gidravlikada suyuqlikka ta’sir 

etuvchi kuchlar—tashqi 

VA ICHKI GURUXLARGA 

bo’linadi.

 

I

GHKİKUGHLAR 

uzluksiz  muhitzarralariningo’zarota’sir- lashishijarayonida paydobo’ladi.

 

Tashqi

KUGHLAR

suyuqlikmolekulasinio’rabturgan boshqa arralartomonidan qo’yilgan ta’sir 

hisobiga paydo bo’ladi. Tashqi kuchlar massa, sirtvachiziqlikuchlargabo’linadi.

 

Massa

KUGHLARİ

—busuyuqlikmassasigayokibirjinsli uyuqlik to’ldirilgan birlik hajmdagi 

modda  miqdorigateng kuchdir(Nyutonning II qonuniga  muvofiqtushuntiriladi). 

Massakuchlariga idishda nisbiy muvozanatda bo’lgan tezlanish bilan gorizontal 

harakatlanayotgan yoki tik tushayotgan suyuqlikning inersiya va og’irlik kuchlarikiradi.

 

Sirt

KUGHLARİ

—busuyuqlik hosil  qilgan  hajm  bilanchegaralangan sirtga  qo’yilgan  va  shu sirt 

maydoniga  teng  bo’lgan  kattalikdir.Sirtkuchlariga  suyuqlik  ichkarisidagi  hajmga  ta’sir 

etayotgan gidrostatik  va suyuqlikning  erkin sirtiga tik  yo’nalgan atmosfera bosim  kuchlari, 

suyuqlik  hajmi  bilan  chegaralangan  idish  devorlarining  reaksiya  kuchi,  harakatlanayotgan 

suyuqlik qatlamlari orasidagi ishqalanish kuchlari misol bo’laoladi. Massa vasirtkuchlari SI 

o’lchov birliklari sistemasida, mosravishda, kgvam

2

.dao’lchanadi.

 

Chiziq 

KUGHLARİ

—busuyuqlikvagazlarningchegaraviy nuqtalarida hosil bo’ladigan 

sirttaranglik kuchidir.kapillarlarda paydo bo’ladigan sirt taranglik kuchi suyuqlik sirtiga 

urinma va ta’sirqilayotgan suyuqlik konturiga tik yo’nalgan bo’ladi.

 

Gidrostatik  bosim  va  uning  xossalari  Suyuqlik  istalgan  geometrik  shakldagi  hajmni 

to’ldiradi  va  uning  molekulalari  idishning  sirtiga  tik  yo’nalgan  kuch  bilan  ta’sir 

ko’rsatadi, 

ya’ni 

bosim 

beradi. 

Ma’lumki, 

og’irlik 

kuchining 

birlik 

yuzagata’sirkuchinibosimdeyiladi.Bosimquyidagichaifodalanadi:

 

bu erda, Fb.k. — birlik yuzaga tik yo’nalgan suyuqlikning bosim kuchi, N; S — kuch ta’sir 

qilayotgan birlik yuza, m

2

.

 

Tinch  turgan  suyuqlik  bir  vaqtning  o’zida  massaviy  va  uni  siquvchi  normal  sirt 

tarangligi  kuchlari  ta’sirida  bo’ladi.  Bu  kuchlarning  teng  ta’sir  etuvchisi  gidrostatik 

(tinch suyuqlik) bosim kuchini beradi. Gidrostatik bosim kuchi ta’siridagi tinch turgan 

suyuqlik  zo’riqqan  holatda  bo’ladi.  Nuqtaga  ta’sir  qila-  yotgan  gidrostatik  bosim 

kuchini  aniqlash  maqsadida  biron  geometrik  shakldagi,  masalan,  kesimi  elli  pssimon 

hajmchada  joylashgan  suyuqlikni  olib,  uni  tik  va  gorizontal  kesimlari  korinishida 

chizamiz (l.l-rasm).

 

Bu  suyuqlikni  teng  ikkiga  bo’lganimizda,  S  tekisligi  hosil  bo’ladi  va  uning  markazidan 

elementar (juda ham kichik)  S yuzachani ajratib olib, unga ta’sir etayotgan bosim kuchini 

topamiz.  Bu  kuch  suyuqlik  qatlamida  ustma-ust  joylashgan  molekulalarning  shu 

yuzachagauzatayotgan

 

gidrostatik   bosim   kuchi   bo’ladi.    S yuza-

 

chaning S tekisligidan yuqorida joylashgan suyuqlik qatlamining bosimi, shu tekislikka va 

uning  ostidagi  suyuqlikka  uzatilgan  gidrostatik  bosimni  ifodalaydi.Demak,  nuqtadagi 

t

 

---

 

 

 

 

 

suyuqlikning  gidrostatik  bosimi  yuzacha  nolga  intilganda  uning  o’rtasidagi  gidrostatik 

bosim qiymatining limitiga teng kattalik ekan.

 

Gidrostatik  bosim  suyuqlik  ustuni  balandligi  va  undagi  suyuq  modda  massasiga  bog’liq 

bo’lganligi sababli, quyidagicha yozish mumkin:

 

PqFb.k.qmgqg Shqg Y, 

(l.3)  bu  erda, 

—  suyuqlikning  solishtirma  og’irligi 

(zichligi), kgG’m

3

.Y—suyuqlikhajmi,m

3

;h—suyuqlikustunibalandligi,

 

m; S — idish tubining yuzasi, m

2

.

 

Unda,  m  q 

Y  tengligi  va  (l.2)  asosida  (l.l)  birlik  yuzaga  ta’sir  etuvchi  bosimni 

quyidagicha yozish mumkin:

 

p qg h. 

(l.4)

 

(l.4) suyuqlikning gidrostatik bosim formulasi deyiladi.

 

Demak,  suyuqlikning  gidrostatik  bosimi  erda  suyuqlik  turiga,  ustuni  balandligiga 

bog’liq  ekan.  Chunki  suyuqliklar  zichliklari  turlicha  bo’lganligi  sababli,  bir  xil 

balandlikdagi har xil suyuqlik ustuni idish tubiga turlicha bosimberadi.

 

Suyuqlikning  idish  tubiga  bergan  bosimi  suyuglik  ustu-  nining  geometrik  shakliga 

(to’g’ri, egri, egri-bugri va sh.k) bog’liq bo’lmasdan, faqat suyuqlik ustuni balandligiga 

bog’liq. Bu hodisani gidrostatik g’ayritabiiylik (paradoks) hodisasi deyiladi (l.2-rasm).

 

 

 

 

1.2-rasm. Gidrostatik g’ayritabiiy (paradoks) hodisasini tushuntirishga oid chizma.