Klassik universitet darsligi o'zbekiston Milliy universitetining 100 yilligiga bag’ishlanadi

Сўқоқсой
ҳавзасининг
нишабликлари
тиклиги бўйича натижалар харитаси
Агро–экологик гуруҳлар қийматлари:
I. Эрозияга учраш жиҳатидан ҳавфли бўлмаган ерлар;
II. Эрозияга учраш жиҳатидан кучсиз ҳавфли бўлган ерлар;
III. Эрозияга учраш жиҳатидан ўртача ҳавфли бўлган ерлар;
IV. Эрозия жиҳатдан кучли даражада ҳавфли бўлган ерлар.
I. II
II. III
III
IV
Нишабликларнинг
қиялик
даражаси
(градуслар ҳисобида)
0–7
7–15
15–25
25 дан катта

---

 
170 
Keltirib  o‘tilgan  ushbu  geo-morfologik  ko‘rsatkichlar  bo‘yicha 
o‘rganilgan  hudud  tuproqlari  qatlamining  eroziyaga  uchrash  ehtimolligi 
potensial  havfi  darajasini  aniqlash  uchun,  yonbag‘irlar  bo‘yicha 
nishabliklarning  taqsimlanish  kartogrammasi  tuzib  chiqildi  va  turli  xil 
ekspoziyaiga  ega  bo‘lgan  yonbag‘irlarning    yuza  maydoni  qiymatlari 
hisoblab chiqildi. So‘qoqsoy havzasi hududida yonbag‘irlarning nishablik 
darajasi  7º  gacha  bo‘lgan  hududlarning  umumiy  maydoni  25,5%    ni 
tashkil  qilishi  aniqlandi,  shuningdek  bu  ko‘rsatkich  qiymati  7-15º 
oralig‘ida  bo‘lgan  yonbag‘irlar  qiyaliklari  maydonlari  5,1%  ni,  15-25º 
oralig‘ida  bo‘lgan  yonbag‘irlar  qiyaliklari  maydonlari  22,4%  ni,  qolgan 
o‘rtacha  45%  maydonlarda  nishabliklar  qiymati  o‘rtacha  30ºni  tashkil 
qilishi  hisoblab  chiqildi.  Ushbu  keltirilgan  ko‘rsatkich  qiymatlaridan 
ko‘rish  mumkinki,  So‘qoqsoy  havzasida  joylashgan  yonbag‘irlarning 
sezilarli  darajada  katta  yuza  maydonlarida  tuproq  qoplami  eroziyaga 
uchrash havfi yuqori hisoblanadi.  
Eroziyaga  uchrash  havfi  darajasini  belgilab  beruvchi  muhim 
ko‘rsatkichlardan  biri  -  bu  yonbag‘irlarning  ekspozitsiyasi  bo‘lib, 
shuningdek bu qiymat tog‘ mintaqasida tuproqlarning shakllanishida ham 
katta  rol  o‘ynaydi.  Bu  ko‘rsatkich  tuproqlar  va  o‘simliklar  qoplamining 
asosiy  xossalarini  belgilab  beradi,  chunki  bu  xossa  zonlarga  oid 
belgilarning  shakllanishida  birlamchi  ta’sirga  ega  omillardan  biri 
hisoblanadi.  Biz  yuqorida  eslatib  o‘tganimizdek,  yonbag‘irlarning 
ekspozitsiya  qiymatiga  bog‘liq  ravishda,  bu  sohalarga  yorug‘lik  nuri  va 
issiqlik  turli  xil  miqdorda  tushadi,  ayrim  holatlarda  yog‘ingarchilik 
miqdori  ham  o‘zaro  farqlanadi,  shuningdek  turli  xil  ekspozitsiyaga  ega 
bo‘lgan yonbag‘irlar nishabliklari sohalariga shamolning ta’siri ham turli 
xil  darajada  bo‘lishi  qayd  qilinadi.  Bularning  barchasi  bu  sohalarda  qor 
qoplamining bir tekisda taqsimlanishi holatiga, qor qoplamining erishi va 
ko‘chishi,  tuproqlarning  namlik  darajasi,  o‘simlik  qoplami  kabi 
ko‘rsatkichlarga  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatadi.  Tadqiqot  olib  borilgan  hududda 
yonbag‘irlarning  ekspozitsiya  qiymatlari  3D  Analyst/Surface/Derive 
Aspect dasturi yordamida hisoblab chiqildi.  

---

 
171 
 
11.3.1-rasm. Yonbag‘irlarning ekspozitsiyalari natijalari xaritasi va uning 
uch o‘lchamli modelining ko‘rinishi. 
 
Tadqiqot  ishlari  amalga  oshirilgan  hududda  joylashgan  janubiy 
yonbag‘irlar  ekspozitsiyasida  tuproq  qatlamining  eroziyaga  uchrash 
ehtimolli  ko‘p  jihatdan  tuproq  tarkibida  gumus  miqdorining  nisbatan 
kamligi,  shuningdek  tuproqlarning  fizik  holatining  yomonlashganligi  va 
o‘simliklar  qoplamining  tuproq  qatlamini  himoya  qiluvchi  rolining 
namoyon  bo‘lish  darajasi  susayganligi  bilan  bog‘liq  hisoblanadi.  Ushbu 
ko‘rsatib  o‘tilgan  holatlarga  bog‘liq  ravishda,  ushbu  yonbag‘irlar 
ekspozitsiyasi  sohalari  yuza  qatlamlarning  yuvilishga  uchrash  havfi 
yuqoriligi bilan tavsiflanadi.