Klassik universitet darsligi o'zbekiston Milliy universitetining 100 yilligiga bag’ishlanadi

 

---

 
167 
11.3. 
Distansion 
tasvirlarga 
ishlov 
berish 
 
asosida 
GAT 
texnologiyalardan  foydalanilgan  holda  eroziyaga  xavfi  bor  erlarni 
baholash va aniqlash (So’qoqsoy suv xavzasi misolida) 
 
Elektron  ma’lumotlar  bankini  tashkil  qilish  bo‘yicha  bajariluvchi 
ishlar,  shuningdek  qandaydir  ekin  turlaridan  foydalanish  asosida,  ishchi 
uchastkalardan  nisbatan  yuqori  rentabellik  qiymatida  foydalanish 
variantlarini  tanlash  bo‘yicha  er  qurilishi  ishlarini  modellashtirish 
imkoniyatlari  O‘zbekistonning  bir  qancha  hududlari  bo‘yicha  ko‘pgina 
mualliflar tomonidan o‘rganib chiqilgan. Masalan, So‘qoqsoy havzasining 
tog‘  mintaqasi  hududida  joylashgan,  eroziyaga  uchrash  nuqtai  nazaridan 
havfli  bo‘lgan  er  maydonlarini  o‘rganishda  kartografik  materiallarning 
kompyuter  varianti  ishlab  chiqilishi  jarayoni  bir  nechta  bosqichlarni  o‘z 
ichiga oladi: ya’ni, tayyorgarlik bosqichi, raqamli xaritalarni tuzib chiqish 
bosqichi,  ma’lumotlar  bazasi  tarkibining  atribut  axborotlar  bilan 
to‘ldirilishi,  resurs-tejamkor  texnologiyalarni  modellashtirish,  qarorlar 
qabul  qilish  bosqichlari  qayd  qilinadi.  So‘qoqsoy  havzasi  bo‘yicha 
raqamli  asos  xaritani  (RAX)  tuzib  chiqish  uchun  biz,  ushbu  hududning 
topografik  xaritalarida  keltirilgan  axborotlarni  saralab  oldik,  shuningdek 
QUICKBIRD  su’niy  yo‘ldosh  tizimi  tomonidan  olingan  tasvirlarni 
o‘rganib chiqdik. Boshlang‘ich qog‘oz asosni skanerlash planshet skaner 
yordamida,  bevosita  xaritaning  har  bir  sahifasini  planshetga  o‘tkazish 
orqali  amalga  oshirildi.  Rastr  tasvirlarni  jpg  (bmp,  tiff)  grafik  formatga 
qayta o‘zgartirish Photoshop dasturi yordamida bajarildi. Ishlab chiqilgan 
raqamli  kartografik  asos  qavatlarining  tarkibi  mavzularga  oid  tarkibiy 
qismlar bilan to‘ldirib chiqildi.  
Tadqiqotlarni  amalga  oshirish  davomida  O‘zbekiston  respublikasi 
Milliy  geodeziya  va  kartografiya  markazi  geodezist  mutaxassislarining 
uslubiy  yordamida,  topografik-geodezik  ishlar  bajarildi,  jumladan  su’niy 
yo‘ldosh ma’lumotlaridan foydalanish uslubida er yuzasidagi nuqtalarning 
joylashish holatini GPS-navigator bilan aniqlash amalga oshirildi.   
GPS  -  bu  joylashish  joyini  aniqlashga  mo‘ljallangan  global  tizim 
bo‘lib, GPS-navigator bilan koordinatalarni aniqlash tamoyilining asosini 
er  yuzasida  joylashgan  nuqtagacha  bo‘lgan  oraliq  masofalarni  o‘lchash 
yo‘li bilan nisbiy joylashish joyni aniqlash tashkil qiladi (bunda geodezik 
tarmoqlarning  har  bir  punkti  bevosita,  bir  nechta  boshqa  punktlardan 
kuzatilishi  amalga  oshirilishi  mumkin).    Hozirgi  vaqtda  er  yuzasida 
nuqtalarning o‘zaro bir-biriga nisbatan joylashish holatini aniqlash uchun, 
oraliq  nuqta  sifatida  erning  su’niy  yo‘ldoshlaridan  foydalaniladi,  bunda 
erda  joylashgan  punktdan  su’niy  yo‘ldoshgacha  bo‘lgan  oraliq  masofa 

---

 
168 
o‘lchanadi.  Topografik-geodezik  ishlarni  bajarish  natijalari  bo‘yicha 
tuproq kesimlari koordinatalari olingan.  
Navbatdagi bosqichda TIN (
Triangulation Irregular Network
) modeli 
-  joyning  relefi  tasviri  bo‘yicha  3  o‘lchamli  modeli  yordamida  ArcView 
modeli  tuzib  chiqilgan.  Relefning  uch  o‘lchamli  TIN  modeli  yordamida 
3D  Analyst  (Surfase/Create  TIN  from  Features)  vositalari  orqali, 
interpolyasiya  uslubida  joyning  nishablik  darajasi,  ekspozitsiya  va 
tuproqlar qatlamining eroziyasi yuzaga kelishiga sabab bo‘luvchi boshqa 
omillar bo‘yicha baholanishi amalga oshirildi.  shuningdek, modellarda er 
yuzasi  bo‘ylab  va  daryolar  nuqtalarining  o‘lchamlari  ko‘rsatildi.  Uch 
o‘lchamli  relefning  TIN  modeli  yordamida,  interpolyasiya  uslubida, 
chiqish  ma’lumotlari  va  shuningdek,  to‘plangan  tuproqlarga  oid 
ma’lumotlar  bazasi  asosida  joyning  nishablik  qiyalik  darajasi  baholandi, 
ekspozitsiyalar  va  tuproq  tarkibida  mavjud  bo‘lgan  ayrim  organik 
moddalar va boshqalar aniqlandi.