Klassik iqtisodiy maktabning yakunlanishi Reja: J. S. Millning iqtisodiy qarashlari

---

Klassik iqtisodiy maktabning yakunlanishi 
Reja: 
1. J.S. Millning iqtisodiy qarashlari
2. T.Maltusning iqtisodiy qarashlari, (Aholi nazariyasi yoki Nufus qonuni)
3. J.B. Seyning iqtisodiy ta’limoti. Sey qonuni.
4. P.J. Prudonning iqtisodiy konsepsiyasi. K. Rodbertusning iqtisodiy 
g’oyalari.
5. K. Marks uslubiyoti. K.Marksning qiymatning mehnat nazariyasi. 
Mavzuning qisqacha tafsiloti. Millning iqtisodiy faoliyat doirasi va metodik 
yondoshuvini 1836 yilda nashr qilingan Seniorning “Siyosiy iqtisodiyot haqida” 
ocherki va Millning 1848 yilda nashr qilingan “Siyosiy iqtisodiyotning bir necha 
o‘matilmagan savollari”1 asarlarida metodikadagi yondoshuvlari ochib berilgan. 
Mill iqtisodni gipotezlardan iborat fan deb hisoblagan, qildi va shunday 
tahminlardan hulosalar chiqardi. Chunki tajribali metod iqtisodiyotchilar uchun 
yaroqli emas, ular deduktiv metodga javob berishlari kerak va tabiiy fanlarda shu 
darajada samarali bo‘lgan induktiv metodlardan foydalana olmaydi. Ammo Mill 
iqtisodchilar hayotni faktlar bilan taqqoslanish orqali ajratilishi kerak bo‘lgan 
deduktiv madellarini , keltirib chiqardi degan hulosalarni bergan. 
J.S. Millning iqtisodiy qarashlari 
Jon Styuart Mill (1806-18733.) Klassik siyosiy iqtisodni yakunlovchilardan biri. 
J.S. Mill (1806 -1873) faqatgina iqtisodiyotga emas shuningdek siyosiy fanga va 
filosofiyaga sezilarli darajada hissasini qo’shgan eng g’ayrioddiy va tug’ma 
qobiliyat faylasuf edi. Uning ulkan zakovatli kuchlarini yakka keng va shiddatli 
ta’lim orqali to’ldirdi.Uning otasi James Mill bolani hayotini qiyinlashtirib o’g’liga 
ta’limning ro’li qay darajada ekanligini ko’rsatdi. U 3 yoshligida Grek tilini 
o’rganayotgandi va 8 yoshligida Lotin tilini boshladi. Matematika, kimyo, fizika, 
logika ilmini o’rgangandan so’ng u 13 yoshida siyosiy iqtisodiyotni o’rganishni 
boshladi. Uning rasmiy ta’limi 15 yoshigacha tugallandi va keyingi 4 yilini 
Benhamning 5 tomli asarini yozish bilan sarfladi. Keyinchalik biz bu mavzu uning 
ta’sirini ko’ramiz. Bu noodatiy kuchli ta’limning psixologik ta’siri oxiyri uning 20 
yoshida ruhiy tushkinlik orqali ko’rindi. Ammo kuchli depressiya davri Millning 
yanada kuchayishiga sabab bo’lib, uni hamma davrning yetakchi aql idrok egasi 
bo’lib qoldishiga xizmat qildi. Garchi J Mill yuksak darajada iqtisodiy 
nazariyaning eksperti bo’lishiga qaramay, uning aqliy holatini 

---

iqtisodiyotchilarning odatdagi muroojatidan ko’ra ancha kengroq ijtimoiy 
masalalariga yo’naltirdi. Uning otasi va Rikardo uning pessimism holatida u 
yahshiroq jamiyatni rivojlantirishni hayoliga keltirilgan ehtiyotkor optimizmni 
rivojlantirdi. Garchi u kengroq o’qishiga qaramay uning otasi va David Rikardo va 
Smithning klassik iqtisodiyotida uning dastlabki mashg’uloti edi; Sharl Fure va 
Sen Simon ijtimoiy yozishmalari, Fransua Kont ba’zida jamiyatshunoslikning otasi 
deyilgan, Komtening yozishmalari ya’ni Millni inson ijtimoiy faoliyatini bir 
ko’rinishi sifati iqtisodiyotchilarni ko’rsatishiga bosh bo’ldi va nihoyat uning 
do’sti keyinchalik uning rafiqasi bo’lgan, Millga uning davrdagi insoniy ijtimoiy 
g’oyalarga o’ch bo’lishni o’rgatdi. Mill ikkala klassik liberal va ijtimoiy islohatchi 
edi. James Millning iqtisodiy g’oyalaridagi holatini belgilash qiyin bo’ldi. U 
klassic davrning ohirida yozdi, ammo uning keng fikrliligi uni bir necha yo’llarda 
klassik tamoyilni o’zgartirishga imkoniyat berdi. Uning iqtisodiyoti iqtisodiy 
fikrning rivojlanishidagi yangi davrning boshlanishi va klassik holatidagi uning 
eng o’sgan holatidir. Uning ikki yildan kamroq vaqtda yozilgan “Siyosiy 
iqtisodiyot tamoyillari” asari birinchi bo’lib 1848 yilda nashr qilindi va asrning 
ohiriga qadar shu sohada standart uning kelgusi 7 ta nashrlariga me’zon bo’lib 
qoldi. Kitobni yozish uchun Mill tomonidan sarflangan qisqa vaqt uning 
qarashlariga ta’sir qildi ya’ni fan bir necha yechilishi kerak bo’lgan masalalarni 
shu darajada rivojlantirdi. U ishonadiki uning asosiy vazifalari Rikardo 
faoliyatining tasvirlashini yozish va 19 chi asrda paydo bo’lgan yangi g’oyalarni 
uning ichiga birlashtirish edi. Ammo u talab va taklif nazariyasini tahlil qilish bilan 
birga xalqaro savdo tamoyillarida ta’kidlanmagan muhim ulushlarni yaratgan asl 
faylasuf edi. “Siyosiy xo’jalikning tamoyillari” 1848 y. 
Jon Styuart Millning iqtisodiy ta'limotlar rivojidagi o'rnini aniqlash qiyin. U 
klassik davrning oxirida ijod qildi, ammo uning keng doirada fikrlay olishi klassik 
iqtisodchilar ta'limotlarini o'zgartirishga sabab bo'ldi. Uning iqtisodiy fikrlari bir 
vaqtning o'zida klassik iqtisodiyotni yetuklik davri hamda iqtisodiy g'oyalarning 
rivojlanishidagi yangi davrning boshlanishi hisoblanadi. Uning ikki yildan kamroq 
vaqtda yozilgan “Siyosiy iqtisodiyot tamoyillari” asari birinchi marta 1848 yilda 
nashr qilindi va keyingi 7 ta nashrlariga hamda o'z asrining oxiriga qadar shu 
sohada standart me'zon bo'lib qoldi. Kitobni yozish uchun Mill tomonidan qisqa 
vaqt sarflangan bo'lsada, kitobda uning iqtisodiy qarashlari yaxshi yoritilishi bilan 
bir qatorda ushbu fanda yechilishi kerak bo'lgan bir necha muammolar mavjudligi 
ta'kidlab o'tilgan. Mill, Rikardo ta'limotini yanada aniqlashtirish hamda bu 
ta'limotlarga 19 asrning ikkinchi chorigida paydo bo'lgan yangi ta'limotlarni 
qo'shishni o'zining asosiy vazifasi deb hisoblagan. U talab va taklifni tahlil qilishni 
rivojlantirish bilan birga xalqaro savdo nazariyalarini rivojlantirishga hissa 

---

qo'shgan buyuk tafakkur egasi bo'lgan. Jon Styuart Mill o'zining “Siyosiy 
xo'jalikning tamoyillari” (1848 y) asarida, D.Rikardo tomonidan 1817 yilda 
“Siyosiy iqtisodning boshlanishi va soliqqa tortish” asarini nashridan so'ng 
boshlangan kuchli tanqidlardan D. Rikardoning iqtisodiy ta'limotlaridagi muhim 
g'oyalarini qutqarishga harakat qilgan. Millning asarlari uning g'oyalarini eng 
yuqori nuqtaga yetganligi bilan ajralib turadi, chunki uning asarlarida klassik 
iqtisodiy ta'limotning jiddiy qaytadan ko'rib chiqishini, hamda Rikardonning 
ta'limotlarini saqlash uning asosiy kamchiliklarini bartaraf etilishini ko'rishimiz 
mumkin. Millni iqtisodiyotga qo'shgan xissasini aytishdan oldin, Rikardo 
ta'limotini ko'plab tanqidlaridan bir nechasiga Millning bergan javoblarini tahlil 
qilish zarur. Ular uchta asosiy manbaga asoslangan. Birinchisi ingliz iqtisodiyoti 
borasida to'plangan amaliy ma'lumotlar va Rikaro iqtisodiy ta'limotlari o'rtasidagi 
farqlarning o'sib borayotganligi. Jumladan, Rikardo g'oyasining asosini tashkil 
qilgan Maltusning “Nufus qonuni”ga zid ravishda, aholi sonining oshib borishi 
bilan kishi boshiga daromadning o'sib borayotganligi, “Nufus qonuni”ga ko'ra 
kamayishi kerak edi. Texnologiyalarninng tez rivojlanishi natijasida qishloq 
xo'jaligining o'sib borayotganligi, kamaymayotganligi. Ikkinchidan, iqtisodiyot 
fani borgan sari kasbga aylanib bormoqda va mos ravishda qabul qilingan 
ta'limotlarga ko'proq tanqidiy fikrlar bildiriladi. Akademiklar Rikardoning nazariy 
g'oyalari, ya'ni qiymatning mehnat nazariyasi va narxlarning belgilashda foydaning 
rolini hamda uning talabga bo'lgan ta'sirini aniqlash asosida ishlashni boshlashdi. 
Uchinchidan iqtisodiy g'oyalarning texnik tarkibiga e'tibor bermasdan kelyotgan 
bir qator gumanitar va jamiyatshunos yozuvchilar, Rikardoning iqtisodiy 
ta'limotlarini o'zida aks ettirgan va rivojlanayotgan kapitalistik iqtisodiyot 
ta'limotlarni tanqid qilishdi. Bir qator iqtisodiy ta'limotlar va hodisalar D.Rikardo 
ta'limotlarini tanqidi natijasida vujudga keldi. Sey qonuni, D.Rikardo va Djemis 
Milllar tomonidan ilgari surilgan nazariya ya'ni, iqtisodiyot avtomatik ravishda 
to'liq bandlikni ta'minlashi, talab va taklif asosida o'zini-o'zi tartibga solishi, ba'zi 
ortodaksal iqtisodchilar jumladan, K.Marks tomonidan rad qilindi. Bundan tashqari 
Fransiya, Shvetsariya, Germaniya va Angliya sotsial adabiyoti namoyondalari 
tomonidan, klassik ta'limot ya'ni, iqtisodiy kelishuv kapitalistik iqtisodiyotning 
to'siqlardan holi bo'lishi orqali eng yaxshi natijalarga erishishiga shubha bildiriladi. 
19 asrdagi bu ta'limotning eng kulminatsiasi Marksning “Kapital”i edi.1 John 
Stuart Mill 1817 yildagi nashridan so’ng tezda boshlangan tanqidning 
kuchliligidan Rikardoning tamoyillarini muhim g’oyalarini qutqarishga harakat 
qilgan. Millning ishi uning eng yuqori nuqtaga yetganligi bilan birga mumtoz 
iqtisodiy tamoyiling jiddiy qaytadan ko’rib chiqishini namoyish qilgan, chunki 
Rikardonning tamoyilini saqlash uning katta kamchiliklarini tuzatish maqsadi edi. 
Millning xissalarini tekshirishdan ilgari shuningdek Rikardo daktarinasining bir 

---

necha ko’plab tanqidlariga javob berayotgan Millning bayonoti zarur edi. Uchta 
asosiy manbaga asoslangan ular quyidagilardir. Birinchisi ingliz iqtisodiyotining 
operatsiyasidan yig’ilgan amaliy dalil va Ricaro doktarinasi o’rtasidagi farqlarning 
o’sib borayotganligi dalili edi. Maltusning aholi nazariyasiga zid, ya’ni Rikardo 
g’oyasining asosiy qismi bo’lgan, kishi boshiga daromatning o’sayotganligi yoki 
o’smasligi, shuningdek aholi sonining o’sganligi va shiddatli rivojlanib borayotgan 
qishloq xo’jaligi tajribasining o’sib borayotganligi, unumdorlikni o’sib borayotgani 
dalili edi. Ikkinchidan, iqtisodiyot kasbiy jihatdan o’sib borardi va natijada qabul 
qilingan doktarina ko’proq tanqid bo’lardi. Akademiklar Rikardoning nazariy 
g’oyalari asosida ishlashni boshlashdi ya’niki uning qiymatning ishchi kuchi 
nazariyasi va narxlarning belgilashda foydalarning ro’lini va uning talabga bo’lgan 
munosabatini topishdi. Uchunchidan iqtisodiy fikrlardan mamnun holatda 
texnikani e’tiborsiz qoldirayotgan bir necha gumanitar va jamiyatshunos 
yozuvchilar Ricardoning nazariy strukturasini namoyish qilgan aniq kapitalistik 
iqtisodiyotning asoslariga hujum qildi. Iqtisodiyot farazidagi bir necha kelgusi 
rivojlanishlar Rikardioning farazining shunday tanqididan aniqlandi. Seyning 
qonuni- Say rivojlantirgan nazariya ya’ni, iqtisodiyot avtomatik ravishda talab va 
taklif asosida o’zini-o’zi tartibga solishi. Klassik tushunca ya’ni, iqtisodiy kelishuv 
kapitalistik iqtisodiyotning to’siqlardan holi bo’lishi orqali eng yahshi natijalarga 
erishildi. Bu farazning eng kulminatsiasi Marksning kapitali edi. Tanqidning asosiy 
qismi ko’proq iqtisodiyotni o’rganayotgan kishilarga to’g’ri keladi. Ular 
iqtisodiyotning asosiy faoliyat doirasi va metodini batavsil anglashga va klassik 
tizimining asosiy unsurlarini aniqlashga harakat qildi. Ularning asosiy maqsadi 
Maltusning aholi doktarinasini, ya’ni qishloq xo’jaligining unumdorligini tushib 
borayotganligi va oylik maosh fond doktarinasi, nisbiy narxlar oshganligini 
bilishda talab va taklifning roli va foydalar narxlar orqali belgilanishida 
qiymatning mehnat kuchi nazariyasini, qiymat nazariyasi bilan qayta isbotlash edi. 
Uzoq davr mobaynida tovar bahosi uning ishlab chiqarish xarajatlardan past 
bo’lishi mumkin emas, negaki hech kim o’z zarariga ishlashni xohlamaydi. 
Shuning uchun talab va taklif o’rtasidagi barqaror muvozanat «qachonki buyumlar 
bir-biriga faqat ularning ishlab chiqarish xarajatlariga mos ravishda 
ayirboshlangandagina o’rnatiladi». Kapital va foyda nazariyasi. J.S.Mill jamg’arish 
natijasida vujudga keladigan mehnat mahsulotlari zaxirasini kapital deb atagan. 
Ishlab chiqarish faoliyati kapital miqdori bilan chegaralanadi. Kapitalning har bir 
ko’payishi ishlab chiqarishning kengayishiga olib keladi. Agar mehnat qilishga 
qobiliyatli kishilar topilsa va ular eyishi uchun ovqat bo’lsa, ulardan qandaydir 
ishlab chiqarishda doimo foydalanish mumkin. Chunki investitsiyaning asosi 
sifatida kapitalning tashkil topishi ish bilan bandlik doirasini kengaytirish imkonini 

---

beradi va agar «boylarning unumsiz xarajatlari» hisobga olinmasa, ishsizlikka 
barham berishi mumkin. Ammo J.S.Millning ta’kidlashicha, kapitalning 
rivojlanishiga boshqa cheklanishlar ham xos. Ularning biri - kapitaldan keladigan 
daromadlarning kamayishidir. Uni J.S.Mill kapitalning me’yorli unumdorligining 
pasayishi sababli kelib chiqadi, deb tushuntiradi. Masalan, qishloq xo’jaligi 
mahsulotlari miqdorini ko’paytirish ushbu miqdor ekvivalentiga nisbatan ko’proq 
mehnat sarflash evazigagina bo’lishi mumkin. Boshqacha bo’lishi aslo mumkin 
emas. Umuman, foyda to’g’risidagi savolni tushuntirib berishda J.S.Mill 
D.Rikardo qarashlariga asoslanadi. O’rtacha foyda me’yorining vujudga kelishi 
shunga olib keladiki, bunda foyda ishlatilayotgan kapitalga mutanosib bo’ladi, 
baho esa - xarajatlarga. «Sarf-xarajatlar, ya’ni ishlab chiqarish xarajatlari bir xil 
bo’lgan joyda foyda ham bir xil bo’lishi uchun, narsalar bir-biriga mutanosib 
tarzda ishlab chiqarish xarajatlari bo’yicha ayirboshlanishi kerak, ishlab chiqarish 
xarajatlari bir xil bo’lgan narsalar bir xil qiymatga ega bo’lishlari kerak, shuning 
uchun faqatgina bir xil xarajatlar bir xil daromad olib keladi». J.S.Millning 
yozishicha, rentaga o’xshagan, maxsus ko’rinishga ega bo’lgan foyda ham amal 
qiladi. Gap amalda nisbatan ustunlikka ega bo’lgan ishlab chiqaruvchi yoki 
savdogar to’g’risida boradi. Modomiki, uning raqobatchilari bunday ustunlikka ega 
emas ekan, unda «u mahsulot qiymatini aniqlab beruvchi ishlab chiqarish 
xarajatlariga qaraganda kam xarajat sarflab bozorga tovar chiqarishi mumkin. 
Bunda ... ustunlikka ega bo’lgan kishi renta oluvchiga o’xshab ketadi». J.S.Mill 
foydaning vujudga kelish sababini xuddi A.Smit va D.Rikardo kabi tushuntiradi: 
«Foyda ayirboshlash natijasida emas..., balki mehnatning unumdorlik kuchi 
natijasida vujudga keladi. Agar mamlakatdagi barcha mehnatkashlar tomonidan 
yaratilgan mahsulot, mehnatkashlar ish haqi ko’rinishida iste’mol qiladigan 
mahsulotdan 20 foizga ko’p bo’lsa, unda bahoning qanday bo’lishidan qat’iy nazar, 
foyda 20 foizni tashkil 
Iqtisodiy taraqqiyot nazariyasi. Iqtisodiy taraqqiyot, J.S. Mill ta’limoti bo’yicha, 
fan-texnika taraqqiyoti, shaxsning va mulkning rivojlanishi bilan bog’liq. Ishlab 
chiqarish va jamg’arish ko’payadi, soliqlar ancha erkinlashadi, ko’pchilik 
kishilarning ishbilarmonligi oshadi, kooperatsiya takomillashib va rivojlanib 
boradi. Bularning barchasi samaradorlikning o’sishiga, ya’ni ishlab chiqarish 
xarajatlarining kamayishiga va qiymatning pasayishiga olib keladi (oziq-ovqat va 
xom ashyo qiymatidan tashqari). J.S.Millda kapital evalyutsiyasi D.Rikardo 
nazariyasiga o’xsh ab ketadi. Foyda me’yori pasayib boradi, asta-sekin minimum 
darajaga intiladi, lekin bu holat hali ham kapitalni jamg’arishga va jamg’arilgan 
vositalardan unumli foydalanishga undaydi. Foiz me’yorining minimum darajasiga 
bo’lgan intilishni chetga kapital chiqarish va eksportni ko’paytirish bilan 

---

sekinlashtirish mumkin. Bunda foyda me’yorini pasaytiruvchi kapitalning ortiqcha 
qismi chetga chiqib ketadi; bu erda kapital yo’qolmaydi, balki u yangi bozorlarni 
tashkil etish va chetdan arzon tovarlarni olib kelish uchun ishlatiladi. Kapitalning 
bir qismining chetga chiqib ketishi foydani va foiz me’yorini oshirib, jamg’armaga 
bo’lgan yangi intilishni keltirib chiqaradi. U, shuningdek, foyda me’yorining 
pasayish moyilligi davlat xarajatlarini oshirishga qarshi bo’l gan dalillarni 
kuchsizlantiradi, deb hisoblaydi. Ko’rilayotgan kapital harakatning oxirgi natijasi - 
bu iqtisodiy yuksalish uchun kurash to’xtagan paytdagi turg’unlik holati 
hisoblanadi. Ammo J.S.Mill, agar turg’unlik holati ishlab chiqarishning yuqori 
darajasida yuzaga kelgan bo’lsa, unga ijobiy munosabatda bo’lgan «Faqat 
dunyodagi qoloq mamlakatlarda ishlab chiqarishni ko’paytirish eng asosiy vazifa 
hisoblanadi. Ancha rivojlangan mamlakatlarda taqsimotni takomillashtirish 
iqtisodiy zaruratga aylandi». Uning fikriga ko’ra, hech kim kambag’al bo’lmagan, 
hech kim boylikka intilmagan va birovlarning oldinga chiqib olishga qilgan 
harakati tufayli boshqalarning orqaga surib tashlanishi xavfi bo’lmagan 
vaziyatdagi jamiyat, odamlar uchun eng yaxshi yashaydigan jamiyat hisoblanadi. 
Bunday turg’unlik davrida madaniyatning barcha shakllarini rivojlantirish uchun, 
ma’naviy va ijtimoiy taraqqiyot uchun imkoniyatlar hech cheklanmagan bo’ladi. 
Odam o’zi yaratmagan narsalarga uning egalik qilish huquqini adolatsizlik deb 
hisoblovchi xususiy mulk tanqidiga J.S.Mill qarshi chiqdi. Masalan, ishchilar 
fabrikada barcha mahsulotni yaratadi, lekin uning ko’pchilik qismi boshqa birovga 
tegadi. «Bu e’tirozga javob shundan iboratki, fabrikada mehnat tovar ishlab 
chiqarish uchun zarur bo’lgan sharoitlarning biri hisoblanadi, xolos. Ishni 
materiallarsiz, asbob-uskunalarsiz hamda ishlab chiqarish paytida ishchilarni 
ta’minlash uchun oldindan tayyorlangan yashash vositalari zaxiralarisiz bajarib 
bo’lmaydi. Bu narsalarning hammasi o’tgan mehnat mahsuli hisoblanadi. Agar 
ishchilar bu narsalarga ega bo’lganda, ularda mahsulotni boshqa birovlar bilan 
bo’lishishga zarurat bo’lmas edi. Ammo ishchilarda bu narsalar bo’lmaganligi 
uchun ular ekvivalentning bir qanchasini (mahsulotlarning bir qismini-muallif) 
ushbu narsalarga egalik qiluvchi kishilarga berishi kerak». Ammo xususiy mulk 
doirasidan er chiqarib tashlanishi lozim (chunki u mehnat mahsuli hisoblanmaydi). 
Ijtimoiy masalalar. Ko’pchilik klassiklarning kontseptsiyasida mehnatning qiymati 
ishchining hayot kechirishi uchun zarur bo’lgan narsalarning qiymati bilan 
aniqlanadi. Ish haqi talab va taklif nisbatiga bog’liq holda mehnat qiymati atrofida 
tebranib turadi. Bu qonunning amal qilishi kishilarning xohishiga bog’liq 
bo’lmaydi va shuning uchun yollanma ishchilarning ahvolini yaxshilash uchun 
yo’naltirilgan har qanday ijtimoiy chora-tadbirlar befoyda. Ishchilarning ahvolini 
yaxshilash iqtisodiyotda kapital qo’yilmasini kengaytirish (mehnatga talab oshadi) 
yoki aholi o’sishini kamaytirish (mehnat taklifi qisqaradi) bilan amalga oshirilishi 

---

mumkin. J.S.Mill dastlab ushbu tamoyillarni yoqlab chiqqan bo’lsada, ammo 
keyinchalik undan voz kechadi. Sotsialistlar g’oyasining ta’siri va taqsimot 
qonunlarining tarixiy xarakterini tan olishi (tarixiy bo’lganidan ularni o’zgartirish 
mumkin), ingliz iqtisodchisini klassik maktabning qator qoidalaridan voz 
kechishga majbur etdi. U ijtimoiy islohotlarning keng dasturini ilgari surdi va o’z 
takliflarini bildirdi. Ular quyidagilarni o’z ichiga oladi: 1. Ishlab chiqarish 
kooperatsiyasini rivojlantirish yo’li bilan yollanma mehnatni tugatish, J.S.Mill 
fikricha, mehnatga bo’lgan qiziqishni yo’qotadi. Shuning uchun kapitalistik 
korxonalar o’rniga kooperativ birlashmalarni tashkil etish zarur, unda ishchilar bir 
vaqtning o’zida mulk egasi ham hisoblanadi. U kasaba uyushmalarining 
rivojlanishi, kapitalistik korxonalarning foydasini taqsimlashda ishchilarning 
ishtirok etishi tarafdori bo’lgan. 2. Yer rentasini yer solig’i yordamida 
umumlashtirish. Renta yollanma mehnat kabi iqtisodiy erkinlik tamoyillariga zid. 
Renta yer egasiga emas, balki jamoaga (qishloq kooperativlariga) yoki barcha 
jamiyatga tegishli bo’lishi kerak. 3. J.S. Mill mayda yer egalarini qo’llab-
quvvatlaydi. Uning fikricha, o’z erida ishlovchi ko’pchilik dehqonlar renta 
to’lashdan ozod, ular mustaqil va tashabbuskor, shuningdek, yollanma ishchilardan 
farqli ravishda haddan tashqari o’z oilasini kengaytirishga moyil emas. J.S. Mill 
o’zining ijtimoiy islohotlar dasturida «amaldagi individual erkinlik bilan Er 
sharidagi tabiiy boyliklarga egalik qilishning umumiyligini va mehnat 
daromadlarida barchaning baravar ishtirok etishini birlashtirish»ga harakat qildi. 
Bunda u go’yoki bir-biriga qarshi ikki yo’nalish: iqtisodiy erkinlik printsipi bilan 
ijtimoiy adolat printsipini birlashtirmoqchi bo’lgandek tuyuladi. Ijtimoiy 
yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti tajribasi buning mumkin ekanligini ko’rsatib berdi. 
Fredrix Bastia 1801 yilning 30 iyun sanasida Fransiyaning Bayonna Shaharchasida 
tug’ilgan. 
XIX asrning 40-50 yillarida fransuz va xalqaro ishbilarmonlar orasida F.Bastianing 
(1801-1850) nomi va uning iqtisodiy qarashlari keng ommalashdi. U boy fransuz 
ishbilarmoni oilasida tug'ildi. Bastiya 40-yillari bir qancha pamfletlar chiqarib, 
ularda erkin savdo foydasiga proteksionizmni inkor etuvchi, vino ishlab 
chiqaruvchilar manfaatini himoya qiluvchi, sosialistik g'oyalarga qarshi bo'lgan 
qarashlarni faol targ'ib etdi. Bu pamfletlar g'oyasi mazmun jihatdan original 
bo'lmasa-da, yorqin yozilish shakli bilan ajralib turadi .