Klassik iqtisodiy maktabning yakunlanishi Reja: J. S. Millning iqtisodiy qarashlari

2-savol ► T.Maltusning iqtisodiy qarashlari 
Marksistik iqtisodiy fanda «marksist» bo’lmagan mualliflarni sharmanda qilish 
«an’anasi» bor edi. Ehtimol, eng ashaddiy va qattiq tanqidga uchragan ingliz olimi 
Tomas Robert Maltus g’oyalari bo’lsa kerak. Uni nimalar deb atashmadi: 

---

kapitalizm himoyachisi (apologeti), odamlarning dushmani, fashizm ideologi. Eng 
qiziqarli joyi shundaki, T.Maltus nafaqat turli toifadagi sotsialistlarning, balki 
ularning asosiy muxolifatlari bo’lgan erkin bozor va xususiy tadbirkorlikning 
mutlaq ustunliklariga ishongan liberallarning ham g’azabini qo’zg’atgan. Nega 
T.Maltusni shunchalik yomon ko’rishgan? Pessimizmi uchun, aholi farovonligini 
ancha oshirish mumkinligiga ishonmaganligi uchun. Axir sotsialistlar ham, 
liberallar ham «baxtli kelajakka» ishongan. Birinchisi, xo’jalik jarayonlarini ongli 
ravishda ijtimoiy tartibga solish tufayli umumiy farovonlikka erishishga umid 
qilgan bo’lsalar, ikkinchisi, turmush darajasini oshirish bozor mexanizmining amal 
qilishi va xususiy manfaatdorlik kuchi bilan ta’minlanishiga ishongan. Unisiga 
ham, bunisiga ham pessimizm yot bo’lgan. Ingliz iqtisodchisi Tomas Robert 
Maltus (1766-1834) dvoryan oilasida tug’ilgan. Kembrij universitetini 
tamomlagach, qishloq ruhoniysi, 1807 yildan esa siyosiy iqtisod professori bo’ldi. 
Uning asosiy asarlari «Nufus qonuni to’g’risida tajriba» (1798), «Yer rentasining 
tabiati va o’sishi to’g’risida tadqiqot» (1815), «Siyosiy iqtisodning printsiplari» 
(1820) hisoblanadi. Tomas Robert Maltus (1766-1834y.) Ingliz iqtisodchisi 
dvoryan oilasida tug’ilgan va Kembrij universitetida ta’lim olgan. 
«Nufus qonuni». T.Maltus resurslaming cheklanganligi va ehtiyojlarning 
cheksizligi sharoitida aholi extiyojlarini qondirish muammosiga o’ziga xos tarzda 
yondashdi. U o’zining “Nufus qonuni to’g’risida tajriba” asarida aholi soni juda tez 
ko’payib boradi, oziq-ovqat mahsulotlarning o’sishi esa, ancha orqada qolib ketadi 
deb ishontirishga uringan. T.Maltus aholining ko’payishini cheklovchi muayyan 
chora-tadbirlar qo’llanilmasa, insoniyat ocharchilikka duch keladi deb xulosa 
qiladi va bunday vaziyatdan chiqishning ikki yo’lini taklif etadi: birinchisi - 
epidemiyalar, urushlar, kasalliklar natijasida aholining kamayishi, bunda tabiatning 
o’zi kishilar bilan ularning yashash vositalari o’rtasida me’yorli nisbatning 
o’rnatilishiga qisman yordam beradi, ikkinchi yo’l - nikohdan voz kechish yoki 
kech turmush ko’rish, tug’ilishni kamaytirish. 
Maltusning Aholi Nazariyasi (Nufus qonuni) 
Rikardo taklif qilgan iqtisodiy tamoyillariga amal qilinayotgan bir paytda 
iqtisodchilar uchun aholining ko'payishi muammosi dolzar hisoblanar edi, ular 
aholi sonining oshib ketishining dahshatli natijalaridan qutilish uchun Maltusning 
nazariyasida keltirilgan oilalarda homiladorlikdan saqlanish vositalaridan 
foydalanishni taklif qila boshladilar. Bu xulosalar aholining homiladorlikdan 
saqlanish vositalariga nisbatan cherkov va keng ommaning doimo kuchli qarshiligi 
sababli nozik iboralar bilan taklif qilingan. Makkuloxdan tashqari, o'sha davrdagi 
yetakchi iqtisodchilarining ko'pchiligining shaxsiy qarashlari homiladorlikdan 

---

saqlanishning turli vostilaridan foydalanish tarafdorlari bo'lishgan, lekin ular o'z 
fikrlarini ommaga yetkazishda juda ehtiyotkor bo'lishgan. Nassau Senior o'z 
davrining odatiy iqtisodchilaridan bo'lgan, chunki u bir vaqtning o'zida 
Maltusinning aholi soni borasidagi qarashlarini qo'llab- quvvatlagan va rad etgan. 
U Maltusni nazariyasini 1826 yilda iqtisodiyot ilmini tashkil etilishi tayanchi deb 
ta'riflashiga qaramay, 1829 yilda o'zining Maltus bilan bo'lgan yozishmalarini e'lon 
qiladi va ma'ruzalarida Maltusning mahsulot o'sishidan ko'ra, aholi soni tezroq 
o'sishi fikrlariga e'tiroz bildiradi. Seniorning fikricha, tarixiy dalillar shuni 
ko'rsatadiki, aholi sonining ortishidan ko'ra mahsulotlar ishlab chiqarish tezroq 
o'sadi. Rikardoning tahliliy tizimida, Maltusning aholi borasidagi g'oyasi muhim 
element hisoblanadi. Rikardo iqtisodning asosiy maqsadi daromadning 
taqsimlanishini belgilovchi omillarni izohlashi kerak degan fikrga ega bo'lgan va u 
ayniqsa uzoq vaqt oralig'ida daromadning taqsimlanishiga ta'sir eta oluvchi 
kuchlarga qiziqish bildirgan. U bu muammoni daromad taqsimlanishi qoldiq 
qiymati nazariyasi bilan hal qilishga harakat qilgan. Yer uchun to'lanadigan renta 
miqdori ijara haqqini belgilab beradi: daromadning qolgan qismi ish haqqi va 
foydani tashkil etadi. Bu vaziyatda Maltusnning “Nufus qonunidagi” g'oyaslari 
asosiy rol o'ynaydi. Uzoq davom etadigan vaqt mobaynida ish haqi darajasi Maltus 
ta'limotiga ko'ra ish haqi darajasi aholining yashash darajasi minimumiga teng 
bo'ladi va qolgan daromad ijara haqi va foydaga bo'linadi.
Iqtisodiyot sohasiga aloqador bo‘lmaganlarni odatda Maltus o‘zining aholining 
ko‘payish nazariyasini rivojlantirishi bilangina o‘z atrofida to‘playdi. Keynsning 
yozuvlari Maltusning iqtisodiy nazariyalariga qiziqish uyg‘otmaguncha ko‘plab 
iqtisodchilar shunday qilganlar. Maltus o‘zining bir qancha kitobchalarida va 
ayniqsa dastlab 1820 yilda chop etilgan Siyosiy iqtisodiyot prinsiplarida 
Rikardonikidan bir necha punktlari bilan farq qiluvchi qitisodiy nazariyasini olg‘a 
surdi. Bizning hozirgi kundagi qiziqishlarimiz Maltusning jamg‘arishning iqtisodiy 
ahamiyati yoki kapitalni oshirish to‘g‘risidagi qarashlari bilan bog‘liq. Bu 
qarashlar Maltus prinsiplarida, ayniqsa II kitob birinchi “Boylikni ko‘paytirish” 
nomli bo‘limida ilgari surilgan.(Ikkinchi kitobning birinchi bo‘limi Maltus uchun 
Prinsiplarining 1836 yilda chop etilgan ikkinchi nashriga yo‘l ochgan. Bu eng tez 
bajarsa bo‘ladigan nashr. Bu bo‘lim mazmunan olganda 1820 yildagi birinchi 
nashming yettinchi bo‘limiga o‘xshaydi.) Smit iqtisodiy o‘sish ishchi kuchining 
ko‘lami va samaradorligiga, tabiiy resurslarning soni va sifatiga, moliyaviy tizim 
va Smit iqtisodiy o‘sishning hal qiluvchi omili deb hisoblaydigan kapital xajmi 
kabilarga bog‘liq degan xulosaga keldi. Rikardo ham kapitalni ko‘paytirish axoli 
boyligini o‘stirishning bosh omili ekanligiga e’tibor qaratgan. Bu tajriba yalpi 
taklifga asos qilib olingan: o‘sish faqatgina axoli ishchi kuchi,kapital va tabiiy 

---

rerurslarini oshira olish darajasi bilan cheklanadi. Lekin agar tayyor mahsulotga 
yalpi talab tushsa yalpi taklif yetishmovchiligi, resurslardan foydalanish 
darajasidan ishlab chiqarishning pastligi yoki depressiya xolatida nima sodir 
bo‘ladi? Adam Smit ba’zi iste’molni kamaytirish va ishlab chiqarishni oshirish 
imkoniyatini o‘stirgan merkantalistlar ularning vaziyatini rad etishi orqali rad 
etganligi ta’sir ko‘rsatdi. Shunga qaramay 1800 yilning boshlarida bunday 
qarashlar yanada o‘sdi. Lord Lauderdeyl (1759-1839), Jamiyat boyligining tabiati 
va kelib chiqishi haqida savol asarida va Jean Charlis Sismondi Nouveaux 
principes d’economie politique (1819) da, iqtisodiyotning ishlab chiqarishda 
resurslardan avtomatik tarzda to‘liq foydalanish qobiliyatini tekshirganlar. Maltus 
ham bu muammoni ko‘targan va natijada Rikardo bilan uning o‘rtasida hammaga 
ma’lum baxs kelib chiqqan. Maltus 1836 yilda nashr qilingan ikkinchi prinsiplar 
kitobida iqtisodiy o‘sishning tasdiqlangan sabablarini tekshirgan va ularning bir 
biriga mos emasligini,talab uchun zarur deb xisoblangan yoki u “maqsadga 
erishtiruvchi talab” deb nomlagan qo‘llab quvvatlashni tanqid qilgan. Maltus xech 
qachon maqsadli talab orqali nimani nazarda tutganligini aniq bayon qilmagan va 
uning qarashlar haqidagi tushunchasi Sey qonuni orqali o‘sgan. U hali mehnat 
rerurslaridan to‘liq foydalanishda qiyinchiliklar bo‘lganligini tushunmagan, xatto 
bu qiyinchiliklarning tabiati xaqida aniq tushunchaga ega bo‘lmagan. Kapitalni 
ko‘paytirish to‘g‘risidagi munozarasida Maltus oddiy va ishchi kuchini to‘liq 
saqlash muommosining yuqori tajribali tekshiruvlarini namoyish etdi. Uning eng 
oddiy dalili bu ishchilaming butun mahsulotni qabul qilmasligi va shuningdek 
mehnat talabi tayyor mahsulotni maqbul narxda sotib olishga uning o‘zi qodir 
emas. Uning aytishicha mehnat resursi aqliy qobiliyatga ega, lekin sotuvda 
muxtojliklari bor, kapitalistlar sotuv kuchiga ega bo‘lsalar-da, aqliy kamchilikka 
ega. Bu albatta to‘g‘ri, lekin agar kapitalistlar tovar ishlab chiqaruvchilarning 
rasmiy talabi bilan zaxiralarni bozorga qaytarsa, yalpi talabda yetishmovchilik 
bo‘lmaydi. Maltus jamg‘arish zaxira to‘plashni anglatmaydi va bu jamg‘arma 
bozorga investitsion sarflar sifatida oqib keladi degan tushunchani tan oldi. U 
bazan pulning boshqa funksiyalarini taklif etadi va Rikardoning pul faqatgina 
ayriboshlash vositasi va xech kim sotuv kuchini rad etmaydi degan qarashlarini 
tekshirgan, lekin u xech qachon bu fikrlarni takomillashtirmadi. Uning aqliy 
tajribasi iqtisodiyotning aniq muammolariga yechim sifatida turg‘unlikka olib 
boruvchi boshqaruvsiz investitsion jamg‘arma protsessi cheksiz davom 
etolmasligini taklif etadi. U yetarli miqdorda jamg‘arilgan kapitalning mavjudligi 
iqtisodiyotni amortizatsiyalashga qodir va juda ko‘p jamg‘arma va investitsiya 
qiyinchiliklarga sabab bo‘ladi. Jamg‘arish xolati tovarlar iste’molchilari uchun 
talabni pasaytiradi, investitsion vaziyat tovar iste’molchilarining kelajakdagi 
maxsulotlarini ta’minlaydi. Maltus kapitalistik tizimda resurslardan to‘liq 

---

foydalanishning qo‘llab quvvatlanishidan tashqari, mahsulot va iste’mol darajasi 
miqdori kengaytirilishi kerakligi bilan tanishdi. Qizil qirolicha Levis Karrolning 
Shishaga qarash davomida aytganidek, “Hozir shu yerda ko‘rasiz bir xil joyda siz 
qila oladiganning hammasini oladi.” Maltus mexnat rerurslari va kapitalistlar 
tomonidan maqsadli talab yetarli bo‘lmaganligi, iste’ol qiladigan va lekin ishlab 
chiqarmaydigan jamiyat xosil qilgan bo‘shliqni to‘ldirish kerakligi sabab ishga 
yakun yasaydi. Bu noishlab chiqaruvchi iste’molchilar xizmatlarni ta’minlovchi 
(o‘qituvchilar, xizmatchilar, jamoa boshqaruvchilari va boshqalar) va yer egalaridir. 
Shuning uchun yer egalarining ijtimoiy funksiyalaridan biri ishlab chiqarmasdan 
istemol qilish va shunday qilib iqtisodiyotning yakuniy turg‘unligi va 
depressiyaning oldini olishga yordam berishdir. 
F.Bastianing eng asosiy g'oyasi jamiyatdagi ijtimoiy antagonizmning mavjudligini 
inkor etishdir. Uningcha, o'sha davrdagi jamiyat dunyodagi «eng go'zal, 
mukammal, mustahkam butunjahon assosiasiyalaridandir. Barcha qonuniy 
manfaatlar uyg'unlashgandir». F.Bastia 1850 yilda «Iqtisodiy garmoniyalar» 
kitobini chop etdi. Unda u garmoniya (uyg'unlik)ning asosini almashuv va sof, 
hech narsa bilan cheklanmagan raqobatda ko'radi. F.Bastia o'z g'oyasini 
isbotlashda Seyning fikridan foydalangan bo'lib, xizmatlar nazariyasi bunga mos 
keladi, ya'ni almashuv, xarid - savdo o'zaro teng «xizmatlar»ni almashish demakdir. 
Sey bo'yicha bu «xizmatlar» nafaqat odamlar, balki buyumlar va tabiat kuchlari 
tomonidan ko'rsatilsa ham, Bastia jamiyat hayotining qanday sohasida bo'lmasin, 
faqat shaxsiy xizmatlarni ustun qo'yadi. «Xizmat» deganda ishlab chiqarish 
davomida real mehnat sarfinigina emas, balki shu xizmatdan foyda keltiruvchi har 
qanday harakat, faoliyat va kuch tushuniladi. Bundan shu narsa aniq bo'lib qoladiki, 
qimmat yaratishda ishlab chiqarishga faqat ishchilar emas, balki kapitalist va er 
egalari ham katta «xizmat» ko'rsatadilar. Kapitalistning «xizmati» unga foiz olish 
imkoniyatini berishini F.Bastia shunday ko'radiki, kapitalist kapitalni avans yoki 
ssuda tarzida sarflab, iste'molni orqaga suradi va uni kapitalistning «qurboni» deb 
hisoblaydi. Bu yuqorida biz keltirgan Seniorning tiyilish nazariyasining o'zidir. 
«Tiyilish» so'zi o'rniga «orqaga surish» so'zi qo'yilgan, xolos. Mehnat va kapital 
o'rtasidagi uyg'unlik, ya'ni garmoniyani yanada to'laroq isbotlash maqsadida Bastia 
o'zining kapital jamg'arilishi «qonuni»ni yaratdi va unda Rikardoning foyda va ish 
haqining bir-biriga qarama-qarshi ekanligi to'g'risidagi ta'limotini inkor etishga 
harakat qildi. F.Bastianing bu «qonuni»ga ko'ra, mehnat va kapital manfaatlari oliy 
darajada hamohangdir. Oqibatda kapitalistning foydasi va ishchining maoshi bir 
vaqtda va bir miqdorda oshib boradi, hatto ishchilarning hissasi kapitalistlarnikidan 
tezroq o'sar ekan, demak, oqibatda kapitalistning foydasi nisbatan kamayadi. U bu 
fikrni isbotlashga urinib ham o'tirmaydi. Uningcha foyda normasi va 

---

kapitalistlarning milliy daromaddagi hissasi masalalarini qorishtirib yuborgan. 
Foyda normasining pasayib borish tendensiyasi ishchilarni ekspluatasiya qilishning 
kuchayishi bilan mos kelishi mumkin, demak kapitalistlarning milliy daromaddagi 
hissasi ham oshib borishini kutish mumkin. F.Bastia o'zining bu nazariyasi 
yordamida kapitalistlar va er egalari o'rtasidagi qarama-qarshiliklarni hal etadi. U 
er rentasini er egasining yoki uning ota-bobolarining shu erni ishlash va yaxshilash 
xizmati uchun berilgan mukofot deb hisoblaydi. Shunday qilib kapital va er egaligi 
o'rtasidagi uyg'unlik shu bilan hal etiladiki, er rentasi erga qo'yilgan kapital 
foizining bir ko'rinishiga aylantiriladi.
3-savol ► 
Jan Batist Sey (1767-1832) Klassik maktab konsepsiyalarini- ng rivojlanishida 
A.Smitdan keyin Fransiyada Jan Batist Sey, A.Smitning davomchisi hisoblanadi. 
J.B.Seyning iqtisodiy ta’limoti Evropadagi ko’pchilik rivojlangan mamlakatlarda 
va AQShda butun XIX asr davomida, ya’ni klassik siyosiy iqtisodning marjinalizm 
bilan o’rin almashish davriga qadar, klassik maktab g’oyalarining va 
kontseptsiyalarining keyingi rivojlanishida A.Smit ta’limoti asos bo’lib keldi. Shu 
ma’noda Frantsiyada A.Smit g’oyalarini ancha izchil va ijodiy davom ettirgan Jan 
Batist Sey (1767-1832) hisoblanadi. U 1767 yil, 5 yanvarda Lionda savdogar 
oilasida tug’ildi. Oilaviy tadbirkorlik an’analarni davom ettirish uchun zarur 
bo’lgan bilimni olish bilan birga, J.B.Sey o’z bilimini mustaqil oshirish, ayniqsa, 
siyosiy iqtisodni o’rganish bilan shug’ullandi. Keyinchalik ma’lum bo’lishicha, u 
A.Smitning “Odamlar boyligi” asariga asosiy e’tibor qaratgan. Undagi g’oyalarni 
ommaviylashtirish, uning fikricha, Frantsiya manfaatlariga ham, shuningdek, 
barcha insoniyat manfaatlariga ham xizmat qiladi. J.B.Sey hayotda har xil 
mashg’ulot turlari bilan shug’ullandi. U savdo kontorasida nazoratchi bo’lib ishladi, 
Frantsiya armiyasida xizmat qildi, nufuzli jurnal muharriri bo’ldi, davlat 
muassasalarida ishladi. Ammo uning hayotidagi asosiy ishi - iqtisodiy bilim 
sohasidagi tadqiqotidir. U o’zining «Siyosiy iqtisod traktati» (1803) asarida A.Smit 
kontseptsiyasini tizimlashtirishga, uni keng xalq ommasi uchun tushunarli qilib 
berishga harakat qildi. Unda J.B.Sey sanoatning yuksalishiga va xalq boyligini 
ko’paytirishga to’sqinlik qiluvchi “man etuvchi tizim”ga qarshi chiqdi. 
«Traktatdagi» iqtisodiy liberalizm to’g’risidagi g’oya, xususan, davlatning 
iqtisodiyotga va xo’jalik hayotini qayta qurishga aralashmasligi to’g’risida 
g’oyaning amalga oshirilishi harbiy-sanoat boshqaruvini o’sha davrdagi Frantsiya 
hukumatidagi real hukmronlikdan mahrum qilgan bo’lar edi. Napoleon “Traktat” 
bilan tanishib chiqqach, uning muallifini suhbatga chaqirgan va unga o’z asarini 
tubdan qayta ishlashni taklif qilgan. J.B.Sey bu taklifni rad etdi va siyosiy 

---

“sahnadan” ketishga majbur bo’ldi. Ammo tinib-tinchimas J.B.Sey o’zining 
xususiy ip yigirish fabrikasini ochdi. Keyinchalik, 1813 yili uni sotib, topgan 
puliga «Traktat»ni ikkinchi nashrdan chiqarish uchun Parijga qaytib keldi. Asar 
1814 yili chop etiladi, so’ngra qisqa vaqt ichida yana uch marta 1817, 1819 va 
1826 yillarda qayta nashr etildi. Bu asar tez orada juda ko’p tillarga tarjima qilindi. 
Frantsiyada Napoleon tuzumining emirilishi bilan vujudga kelgan o’zgarishlar 
J.B.Seyning iqtisodchi-olim va jamiyat arbobi sifatidagi nomini oqladi. U ruhlanib, 
siyosiy iqtisod bo’yicha o’z asarlari ustida ishlashni davom ettirdi, ko’p lektsiyalar 
o’qidi va ularda iqtisodiy nazariya qoidalarini tizimlashtirish va ommaviylashtirish 
mahoratini namoyish etdi. J.B.Sey asarlarida iqtisodiy fan sof nazariy va tavsifiy 
fanga aylandi. U iqtisodiy nazariyadan siyosatning, ideologiyaning va 
statistikaning ajralib chiqishini ma’qulladi. «Sey qonuni». J.B.Sey A.Smitning 
erkin bozor, bahoning erkin shakllanishi, ichki va tashqi savdo, tadbirkorlarning 
cheklanmagan erkin raqobati va protektsionizmning har qanday qo’rinishiga yo’l 
qo’ymaslik tamoyillarini qo’llab-quvvatladi va ularni ko’klarga ko’tardi. Agar bu 
tamoyillar qo’llanilsa, J.B. Sey bashoratiga ko’ra, ortiqcha ishlab chiqarish ham, 
ijtimoiy mahsulotni to’la iste’mol qilmaslik ham bo’lmaydi, ya’ni iqtisodiy 
inqirozlarning ob’ektiv zarurligi kelib chiqmaydi. U bu g’oyani rivojlantirib, 
o’zining «bozor qonuni»ni yaratdi. U “Sey qonuni” deb ataladi. Bu qonunning 
mohiyatiga ko’ra, har qanday ishlab chiqarish daromadlarni keltirib chiqaradi, bu 
daromadlarga qiymati ularga teng bo’lgan tovarlar sotib olinadi, yalpi talab esa 
hamisha yalpi taklifga teng bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, tovarlar taklifi o’zi 
uchun shaxsiy talabni yaratadi, ya’ni o’z tovarini sotib daromad olgan har bir kishi 
ushbu daromadga mos ravishda talabni keltirib chiqaradi (boshqa tovarlar sotib 
olinadi). Napoleon (1804-1815) Fransi yani ng Ayachcho shahrida tug’ilgan. 
Sey Qonuni Klassik Ortodoks iqtisodchilari Lauderdeyl, Sismodi va Maltusning 
tarqidlarini rad etishadi. Ularning vaziyati mahsulot ishlab chiqarish, bozorda 
tovarni qoniqarli narxlarda olish uchun qoniqarli sotuv qobilsyati vujudga 
keltirilgan protsess ustida baxs olib borgan J.B.Sey, Jeyms Mill va Rikardolar 
tomonidan eng ta’sirli va tushunarli tarzda rivojlantirilgan. Ular to‘yintirilgan deb 
ataydigan yoki oxirgi mahsulotni, bozorning ma’lum qismida sodir bo‘lishi 
mumkin bo‘lgan, lekin butun iqtisodiyot uchun umumiy oxirgi ishlab chiqarishga 
ega bo‘lish imkonsiz ekanligini qo‘llab quvvatlaydi. Pasayishda iqtisodiy 
faoliyatning umumiy darajasi qisqa vaqt davom etganda bozor avtomatik tarzda 
resurslaridan to‘liq foydalanish tizimiga qaytgan bo‘lardi. Shunday qilib klassiklar 
qat’iyat bilan takidladilarki, uzoq foydalanishda xaddan tashqari kapital 
jamg‘arilishi bo‘lmasdi. Taxminan olganda ishlab chiqarilgan avtomobil 20,000 
dollar sotilsa va biz ishlab chiqarishning har xil qaktorlari uchun xarajatlarni 

---

chegirib tashlasak, qoldiq nolga teng bo‘ladi. Bu tajribaga ko‘ra to‘g‘ri, chunki ish 
xaqlari, ijara to‘lovi yoki daromad sifatida kapital kiritishga qiziqish. Hozir 
ishchilar, yer egalari va kapitalistlar cho‘ntagida sotuv qobiliyatining qiymati 
20,000 dollar. Yaxlit iqtisodiyot uchun bir xilda egalik qilish; iqtisodiyot a’zolari 
tomonidan sotuv qobiliyati sifatida qabul qilingan yillik mahsulot qiymatidir. 
Bunda muammo bo‘lmasligi mumkin, lekin bozorga mahsulotni doimiy ishlab 
chiqarish uchun qoniqarli sotuv kuchi vujudga keltiriladi. Klassiklar ayrim 
bozorlarda talab va taklif o‘zaro mutanosib bo‘lmasligi mumkinligi va sanoat 
ishlab chiqarishda ayrim turdagi tovarlarda taklif ortiqchaligi bo‘lishi 
mumkinligini o‘rgandilar. Sanoatda bunday to‘yinganlik ishda bozor kuchlari, 
talab yoki taklif tomonlaridan birining namoyishi hisoblanadi. Lekin sanoatning bir 
tarmog‘ida ortiqchalik boshqa sanoat tarmog‘ining tovari uchun talab ham ortiqcha 
bo‘lishi kerakligini anglatadi. Narxlar elastikligi va resurslar noturg‘unligi, ishlab 
chiqarish omillari taklif ortiqchaligi bo‘lgan sanoatni tark etadi va talabning 
ortiqchaligi bo‘lgan sanoatga oqib o‘tadi. Shunday qilib, resurslardan to‘liq 
foydalanish ularning uzoq davom etishini kafolatlaydi. Agarda hamma ishlab 
chiqarilgan tovarlarni bozorga yetkazish uchun yetarli sotuv kuchi vujudga 
keltirilsa, bozorda bu sotuv kuchidan foydalanilishini nima kafolatlaydi? Sey 
qonunida quyidagi oddiy javob keltioilgan: taklif o‘z talabini o‘zi yaratadi. Bunda 
muammo bo‘lmasligi mumkin, lekin taklif potensial talab yaratadi, biroq potensial 
talab bozorda haqiqiy talab sifatida qo‘llanilish yoki qo‘llanilmasligini hal qilish 
kerak. Rikardo, Jeyms Mill va Sey bunga barcha potensial sotuv qobiliyati 
istemolchi yoki tovar ishlab chqaruvchi uchun talab sifatida bozorga qaytarilgan 
degan oddiy yondashuv bilan murojaat qildilar. Mantiqan olganda ular Smitning 
investitsiya kiritish qarorini saqlab qolish qarori vaziyatiga qaytdilar. Ular zaxira 
to‘plash imkoniyatini rad etdilar, ya’ni xech kim oltinni qutida qulflab saqlolmaydi. 
Ularning tizimida pul faqatgina ayriboshlash vositasi bo‘lgan, shunday qilib ular 
depressiya yoki turg‘unlikning pulga oid sabablarining extimolini rad etganlar. 
Klassiklar izoxiga ko‘ra Sey qonunining kamchiliklari bor, Maltus xech qachon bu 
qiyinchiliklarni aniq namoyish etmagan. U qabul qilingan taxminlar o‘z isbotiga 
muxtoj bo‘lishi narariyasini rad etishga uringan. U bu nazariya noto‘g‘ri bo‘lgan 
deb gumon qilgan, lekin u xech qachon bunday tanqid yoki daromadlar miqdori va 
iqtisodiy o‘sish darajasining hal qiluvchi omillarining muqobil nazariyasini aniq 
ifodalab berolmagan.4 Demak, jamiyat miqyosida taklif va talab muvozanatlashadi, 
ortiqcha ishlab chiqarish bo’lmaydi. Ortiqcha ishlab chiqarish faqat ayrim 
tarmoqlarda boshqa tarmoqlardagi kam ishlab chiqarish hisobiga vujudga keladi. 
Boshqacha qilib aytganda, ko’p ishlab chiqarishdan qo’rqmaslik kerak, faqat ayrim 
tovarlarning ortiqcha ishlab chiqarilish xavfi tug’ilishi mumkin. «Sey qonuni» 
nomini olgan bu qoida klassiklarning makroiqtisodiy nazariyasining asosini tashkil 

---

etdi va keyinchalik J.M.Keyns tomonidan inkor etildi. J.M. Keynsning 
tasdiqlashicha, odamlar daromadlarning barchasini iste’molga sarflamaydilar, balki 
ularning bir qismini jamg’arib boradilar. Bu esa shunga muvofiq ravishda yalpi 
talabni kamaytiradi, ish bilan bandlikni qisqartiradi. Pirovard natijada bunday holat 
Sey qonunining noto’g’ri ekanligini keltirib chiqaradi. Chunki bu qonunga 
muvofiq iste’molga sarflanishi kerak bo’lgan daromadning bir qismi jamg’armaga 
ajratiladi. Demak, yalpi taklif bilan u keltirib chiqaradigan yalpi talab o’rtasidagi 
muvozanat buziladi. Ammo «Sey qonuni»ning muhim tomoni shundan iboratki, 
iqtisodiy liberalizmning barcha printsiplariga jamiyat tomonidan rioya qilinsa, 
ishlab chiqarish (taklif) o’ziga mos ravishda iste’molni (talabni) keltirib chiqaradi, 
ya’ni tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish A.Smitning «tabiiy tartib» (pulning 
passiv roliga asoslangan mehnat natijalarini ayirboshlash) sharoitida, albatta, 
shunday daromadlarni keltirib chiqaradiki, ularga bu tovar va xizmatlar erkin 
amalga oshiriladi. Iqtisodiy liberalizm kontseptsiyasining barcha tarafdorlari 
tomonidan «Sey qonuni» shu ko’rinishda qabul qilingan va bozorda bahoning 
erkin tashkil topishi xo’jalik kon’yunkturasidagi o’zgarishga darhol moslasha oladi, 
iqtisodiyotning o’zini-o’zi tartibga solib turishini kafolatlaydi, deb hisoblagan. 
Haqiqatan ham, agar pul faqat hisob-kitob birligi hisoblangan barterli iqtisodiyot 
amal qiladi desak, unda taklif miqdori talab miqdoriga teng bo’ladi, ortiqcha ishlab 
chiqarish bo’lmaydi. Bu Sey qonunining mohiyatini tashkil etadi. Qiymat va ishlab 
chiqarish omillari nazariyalari. Klassik iqtisodiy maktab vakillari ichida 
J.B.Seyning qiymat nazariyasi o’ziga hosligi bilan ajralib turiladi. A.Smit, 
D.Rikardo, ijtimoiyist-utopistlar, S.Sismondi, K.Marks va boshqa bir qator 
iqtisodchilar tovar qiymatining yagona manbai mehnat deb hisoblaganlar. 
J.B.Seyda bu muammoga ikki xil yondashuv mavjud: u bir joyda, tovar qiymati 
kapitalga, ish haqiga va er rentasiga bo’lgan xarajatlaridan tashkil topadi degan 
bo’lsa, ikkinchi bir joyda, qiymat foydalilik bilan aniqlanadi deydi. J.B.Sey 
foydalilik bilan buyumning (tovarning) qimmati o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni 
aniq qilib ko’rsatib berdi. «Foydalilik - bu qimmat o’lchovidir», - deb yozadi 
J.B.Sey. Bu bilan u tovar qiymati nafaqat mehnat sarflari bilan, balki mahsulotning 
foydalilik darajasi bilan ham o’lchanishi mumkinligini aytib berdi. Lekin bu 
xususda iqtisodiy taTimotlar tarixi bo’yicha yirik mutaxassis M.Blaugning 
yozishicha, «talabning to’yinish darajasini izohlab berishda foydalilikning pasayib 
borishi tushunchasi ishlatilmagan foydalilikka asoslangan qimmat kontseptsiyasini 
bahoning shakllanish nazariyasi hisoblash noo’rin». J.B.Sey tovar qiymatining 
yaratilishida ishlab chiqarishning uch omiliga (mehnat, kapital, yer) alohida e’tibor 
bergan.

---

Germaniyada tarixiy maktablar shakllanishi va evolyusiyasini ilmiy-iqtisodiy 
adabiytda uch asosiy davrga ajratiladi. Birinchi davr XIX asrning 40-60-yillarini 
o'z ichiga olib «Eski tarixiy maktab» yoki oddiygina «Tarixiy maktab» davri deb 
nomlanadi. V.Rosheo, K.Knis va B.Gildebrand bu davrning asosiy mualliflaridir. 
Ikkinchi davr XIX asrning 70-90 yillariga to'g'ri kelib «Yangi tarixiy maktab» 
davri deb nomlanadi. G.Shmoller va L.Brentano bu davrning asosiy ijodkorlaridir. 
Uchinchi davr XX asrning 30-yillarigacha davom etib «Eng yangi tarixiy maktab» 
davri yoki qisqacha «ijtimoiy yo'nalish» nomini oldi. V.Zombart va M.Veberlar 
uning asosiy mualliflari edilar. Biz ushbu maktablar namoyondalarining 
qarashlarini o'rganishdan boshlaymiz. «Yangi tarixiy maktab» va «ijtimoiy 
yo'nalish»ni esa ularning ko'pgina qarash va fikrlarining yaqinligi sababli 
birgalikda ko'rib chiqamiz. Iqtisodiy ta'limotlar tarixi fanida tarixiy maktabni uch 
taniqli olimlar: Rosher, Knis va Gildebrandlarnng ijodi bilan bog'lab o'rganilsa-da, 
bu yo'nalishda yana boshqa ko'pgina olimlar ham ish olib borganliklarini 
aytishimiz zarurdir. Shunday bo'lsa ham, bu professorlar tarixiy maktabning asosiy 
namoyandalari bo'lib, iqtisodiy nazariyaga katta hissa qo'shdilar. Gettingem va 
Leypsig dorilfununlarining professori Vilgelm Georg Fridrix Rosher (1817-1894) 
Germaniyadagi tarixiy maktabning asoschisi hisoblanadi. 1843 yilda u «Tarixiy 
usul nuqtai nazaridan siyosiy iqtisod kursining qisqa asoslari» kitobini chiqardi. 
Iqtisodiy qonunlarning ob'ektivligini rad qilish bu ta'limotning o'zagidir. V.Rosher 
ijtimoiy iqtisodiyotning umumiy qonuniyati yo'q, balki faqat iqtisodiy omillar 
taraqqiyotininggina qonunlari bor, deb da'vo qilgan edi. Siyosiy iqtisod millat 
oldida burch tuyg'usiga ega bo'lgan ma'naviy fandir. V.Rosher siyosiy iqtisod 
predmetini ta'riflashda Listning sistemasini to'la-to'kis qabul qilib olib, jamiyat 
asta-sekin rivojlanadi deb hisobladi va sinfiy kurash mavjudligini inkor etdi. 
Rosher urushning madhiyachisi edi, u urushni tabiiy holat deb hisobladi va 
Germaniyani mustamlakalar va ta'sir doiralarini bosib olishga chaqirdi. Rosher 
tarixiy fiziologik deb ataladigan usulni ishlab chiqdi. Bu usul kapitalizm 
taraqqiyotining prusscha yo'lini, unga xos bo'lgan feodal sarqitlarni (dehqonlarning 
er egalariga bo'ysunishi, xunarmandlarning uyushmalariga va tabaqalariga xos 
cheklashlarini) tarixan oqlashdan va ko'klarga ko'tarib maqtashdan, faktlarni 
to'plashdan va shu faktlarni tarixiy o'xshashliklar asosida izohlashdan iborat. 
O'zining nazariy qoidalarida Rosher qiymatni iste'mol qiymatidan (foydalilikdan) 
iborat deb bildi, kapital deganda unumli iste'mol uchun mo'ljallangan har qanday 
mehnatni tushundi. J.V.Seyning ishlab chiqarishning uch omili nazariyasini 
V.Rosher tarixiy usul pozisiyalarida turib talqin etdi. Foydani kapitalistlar 
mehnatining natijasi deb e'lon qilib, daromadlarni taqsimlashda uyg'unlik 
hukmronlik qiladi, tenglik esa iqtisodiy taraqqiyot omili bo'lib xizmat qiladi deb 
hisobladi 

---

4-savol ► 
P.J.Prudonning iqtisodiy konsepsiyasi va K.Rodbertusning iqtisodiy g’oyalari. 
Prudonizm Per Jozef Prudon (1809-1865) - fransuz publisti, mayda ishlab 
chiqarish nazariyotchisi, kambag'al kosib oilasida tug'ilgan. Moddiy jihatdan 
nochorligi sababli kolejdagi o'qishni tugatmagan, sherik hamkorining mablag'i 
hisobiga kichik bir bosmaxonani ishlatib, zo'r berib o'z ma'lumotini oshirish bilan 
shug'ullangan. Ilmu-fanni o'rganishni avvalo muhtojlikdan qutulish usuli deb 
bilgan. 
Pyer Jozef Prudon (1809-1865). Mashhur fransuz sotsialistlaridan biri hisoblanadi. 
1838 yilda P.Prudon Bezanson akademiyasi tomonidan kam ta'minlangan yosh 
olimlarga ajratilgan uch yillik stipendiyani olib Parijga ko'chib o'tdi. Parijda u 
J.B.Sey, S.Sismondi, T.Maltus, K.Sen-Simon, Sh.Fure va boshqa iqtisodchi 
olimlar asarlari bilan yaqindan tanishdi. 1840 yilda P.Prudonning «Mulkchilik 
nima?» nomli mashhur asari e'lon qilindi. Ushbu asarda kapitalizmni tanqid bosh 
mavzu bo'lsada, hali olimning amaliy dasturi bayon qilinmagan edi. 1846 yilda 
P.Prudonning «Iqtisodiy ziddiyatlar tizimi yoki qoshshoqlik falsafasi» nomli yana 
bir asari e'lon qilindi. Asarda olim kapitalizmni isloh qilishning amaliy dasturini 
ishlab chiqishga, siyosiy kurashning behudaligini asoslashga urindi. 1848 yilda 
nashrdan chiqqan «Ijtimoiy masalalarning Xal etilini» nomli yangi asarida olim har 
qanday inqilobiy chiqishlarni keskin qoralaydi. P. J. Prudon Xalq banklari 
konsepsiyasini e'lon qilib xalqni ijtimoiy islohotlarga chorlaydi. P.Prudon siyosiy 
iqtisodni «aql-zakovatning abadiy qonunlari» to'g'risidagi fan deb biladi. P.Prudon 
va S.Sismondi nazariy qarashlarida biz juda yaqinlik va o'xshashlik hollarini 
uchratishimiz mumkin. Ayniqsa ularning uslubiyotlarida bu holat quyidagicha aks 
etadi: Birinchidan, iqtisodiyotda cheksiz erkin raqobatni inkor etib, boshqarish 
mumkin bo'lgan raqobatni topib tashkil etish. Ikkinchidan, xo'jalik hayotini tahlil 
qilish jaranida iqtisodiy ko'rsatkich va manbalarni asosiy deb hisoblamasdan, balki 
mehribonlik, ahloq, ijtimoiy adolat, etika va boshqa kategoriyalarni, shuningdek 
inson hayotining eng oliy ne'mati tenglik va tinchlikni asosiy deb hisoblash. 
Uchinchidan, ko'p yillar davomida yaratilgan ilmiy asarlarda iqtisodiy hodisalarga 
nemis faylasufi Gegel dialektikasi asosiy uslub qilib olinib, unga alohida e'tibor 
berildi. P.Prudon o'zining mayda ishlab chiqarish manfaatlaridan kelib chiqqan 
islohotchilik konsepsiyasini maydonga tashlar ekan, juda ko'p masalalar xususidagi 
fikrlarni bayon etadi. mehnat taqsimoti, tovarning xususiyati, ish haqi, mulkchilik, 
daromad va takror ishlab chiqarish kabilarni ilmiy izohlashga harakat qiladi. 
P.Prudon o'zining eng muhim asarlaridan biri - «Iqtisodiy ziddiyatlar tizimi....» da 
avvalgi mehnat taqsimotini tahlil qiladi. Mehnat taqsimoti bir tomondan 

---

boylikning ko'payishiga imkon bersa, ikkinchi tomondan qashshoqlikka, 
kambag'allikka olib boradi. P.Prudonning mulohazalariga qaraganda, mehnat 
taqsimotining naf keltiradigan xususiyatlarini saqlab qolish va zararli 
xususiyatlarini tugatish kerak. Metodologiya jihatidan bu o'rinda ijtimoiy 
jarayonlar dialektikasining ilmiy tahlilida tarixdan tashqari yondashuv sezilib 
turadi. Prudon tovarning xususiyatini ham mana shunday pozisiyalardan turib 
«tadqiq» qiladi. Uning fikricha, qiymatning abadiy g'oyasi mavjud, bu g'oya 
iste'mol qiymati talab va kamchilik bilan, ayirboshlash qiymati esa taklif va mo'l- 
ko'lchilik bilan belgilanadi. Talab bilan taklif o'rtasidagi kurashda tovarning 
qiymati yoki narxi belgilanadi. Nazariy jihatdan olganda bu haddan tashqari vulgar 
konstruksiyadir: qiymat ayirboshlashda vujudga keladi, u ob'ektiv asosdan mahrum. 
U ish haqining harakati qonuniyatlarini ham oddiy va g'ayriilmiy pozisiyalardan 
turib bayon etadi. Prudon ishchilarning ish haqini oshirish uchun kurashiga qarshi 
chiqadi, chunki bu narsa narx-navoning yoppasiga ko'tarilishiga yoki 
muhtojlikning kuchayishiga olib borar emish. P.Prudon yollanma ishchini 
ekspluatasiya qilish mexanizmini tushuna olmaydi. U kapital bilan mahsulotni 
aynan bir narsa deb talqin etib, butun kapitalning harakatini uning prosent 
keltiradigan qismi harakatidan iborat deb talqin etadi. Ssuda kapitalning harakatini 
Prudon qarz beruvchi bilan qarz oluvchi o'rtasidagi bitim deb hisobladi. U 
mahsulotning bir qismini kapitalist o'zlashtirib olishini ishlab chiqarish chiqimlari 
eniga kapitaldan foydalanganlik uchun prosent qo'shish zarurligi bilan izohlaydi. 
Prudonning nazariy sistemasida prosent mehnatni ekspluatasiya qilishning asosiy 
shakli tarzida namoyon bo'ladi. Shu bilan birga u prosent bilan yollanma ishchini 
ekspluatasiya qilish mexanizmi o'rtasidagi o'zaro aloqani tushunmaydi. P.Prudon 
«belgilangan qiymat» nazariyasini o'zining butun iqtisodiy negizi deb hisobladi. 
Bunda klassik maktabdan o'zib ketish pinhona istagigina emas, shu bilan birga 
ijtimoiy o'zgartirishlarning yo'llarini belgilash istagi ham namoyon bo'ldi. Tovar 
ishlab chiqarishini Prudon insoniy ozodlikning va har bir kishi shaxsiy 
mustaqilligining cho'qqisi deb biladi, mayda burjua nazariyotchisi bo'lgan Prudon 
bozor mexanizmining ba'zi bir salbiy jihatlarini: mollarning qalashib ketishini, 
nomunosiblikni, xonavayron bo'lish va shu kabilarni tan oladi. Prudon asosiy 
iqtisodiy ziddiyatlarni «qiymat»ning ichki ziddiyatlaridan: iste'mol va ayirboshlash 
qiymati g'oyalaridan iborat deb biladi. «Belgilangan yoki sun'iy» qiymat murosaga 
keltiruvchi timsol bo'lib ko'rinadi. Bunday qiymat ayirboshlashda vujudga keladi. 
U tovarning ijtimoiy boylik tarkibiga bemalol kirib borishini bildiradi. Binobarin 
tovar ishlab chiqarishining hamma qiyinchiliklarini bartaraf qilish uchun har bir 
tovarga yo belgilangan qiymat qo'yib qo'yish, yoki uning bozorda sotilishiga 
kafolat berish, tovar bilan pul o'rtasidagi ziddiyatni tugatish zarur. Prudon tilla 
bilan kumushni «belgilangan» qiymatga ega bo'lgan dastlabki tovarlar deb ataydi. 

---

P.Prudonning hukumatni bekor qilish g'oyasi islohotlarni amalga oshirish davrida 
sinflarning umumlashuvi va yagona mehnatkashlar, o'z mehnatini haqiqiy haqini 
oladigan sinfini yuzaga kelishi o'z navbatida hukumat faoliyatini keraksiz qilib 
qo'yadi (anarxizm g'oyasi). Prudon kapitalizmni isloh qilish loyihasida mayda 
tovar ishlab chiqaruvchining o'z moli sotilishiga kafolat olish, mayda 
do'kondorning foizsiz kreditning olish to'g'risidagi asriy orzusini, burjua 
ziyolisining kapitalizm sharoitida mutlaq mehnat erkinligi, qiymat qonuni asosida 
tenglik imkoniyati to'g'risidagi xomxayollarini ifodalagan edi. Prudonning 
«sosializm»i tovar bilan pul o'rtasidagi aloqani soxtalashtirishga asoslangan. Shu 
loyihaning muallifi xususiy ishlab chiqarishni tovarni saqlab qolishga, ammo pulni, 
ayirboshlashni, ayirboshlash qiymatini yo'q qilib tashlashga intilgan edi. Prudon va 
prudonizm o'z davrida ishchilar xarakatiga jiddiy hatar solganligi sababli proletar 
ta'limotining asoschilari Prudonning mayda ishlab chiqarish reformizmiga 
(islohotchiligiga) qarshi murosasiz kurashdilar. Uni proletariatga dushman va 
revolyusion harakatga halaqit beruvchi bir oqim deb fosh qildilar.Bu kurashni 
K.Marks XIX asrning 40-yillari o'rtalaridayoq «Falsafa qashshoqligi» asarini 
tayyorlashdan boshladi va marksizm rivojining keyingi davrlarida ham shu kurash 
davom etdi. 
5-savol ► K.Rodbertusning iqtisodiy g’oyalari 
Karl Iogann Rodbertus-Yagesov (1805-1875) Germaniyada, Shimoliy 
Greyfsvoldda 1805 yilda tug'ildi. Gettingem va Berlin universitetlarida huquqdan 
tahsil olib, shu mutaxassislik bo'yicha ma'lum vaqt ishladi. Burjua demokratik 
revolyusiyasi yillarida parlament a'zosi, keyinchalik vazir (ministr) lavozimlarida 
faoliyat ko'rsatdi. K.Rodbertus Germaniya mayda burjua iqtisodiy ta'limoti vakili 
bo'lib, Sen-Simon va sosialist-rikardochilar g'oyalari ta'sirida edi. U xayoliy 
sosializm va konservativ reformizm g'oyalari asosida o'zining eklektik 
konsepsiyasini yaratdi. 1842 yilda K.Rodbertus «Davlat-xo'jalik tizimimizni bilish 
yo'lida» deb nomlangan kitobini nashrdan chiqardi. Uning asarlari «sosial xatlar» 
shaklida yozilgan. U aynan shu kitobida qo'shimcha qiymat nazariyasini ko'rsatib 
o'tdi. U o'z fikrlarini yakunlab, shunday deb yozadi: «Agar ishlab chiqarish 
qanchalik yuqori Karl Iogann Rodbertus- Yagesov (1805- 1875y.) 
K.Rodbertusning fikricha, mehnat qiymat o'lchovi sifatida oltin va kumushdan 
yuqori turadi. 

---