3.2. Меҳнат бозори, ишсизлик тушунчаси, унинг турлари, ўлчаниши ва тўла бандлик. Мамлакат Иқтисодиѐтида ЯММ ѐки ЯММ ни яратишда катнашадиган Иқтисодий ресурсларнинг энг асосийларидан бири бўлиб меҳнат ресурслари ҳисобланади. Инсон ресурслари аввалом бор ѐлланма ходимлар меҳнати ва инсонларнинг тадбиркорлик қобилиятларидан иборатдир. Меҳнат ѐки инсон ресурсларининг социал-Иқтисодий муаммоларини демографик, статистика, этнография, меҳнат иқтисоди, ижтимоий-маданий комплексни прогнозлаштириш фанлари қатори макроиқтисодиѐт фани ҳам ўрганади.
Макроиқтисодиѐт инсон ресурсларининг ижтимоий-Иқтисодий йўналишларини тадқиқ этиш орқали уни самарали бошқаришни мақсад қилиб олади. Чунки, меҳнат ресурслари ва унинг фаол қисми бўлган ишчи кучиишлаб чиқариш кучларининг энг асосий қисмидир. Ишчи кучи ѐки Иқтисодий фаол аҳоли деганда аҳолининг меҳнатга лаѐкатли ѐшдаги таркибига кирувчи ишлаѐтган ва ишсизларнинг умумий сони тушинилади.
Меҳнат ресурсларини сифат жиҳатдан такомиллаштириш
Иқтисодиѐтнинг ўсиш суръатлари билан бевосита боғлиқдир. Шунинг учун ҳам мамлакатда меҳнат бозорини, меҳнатни бошқариш институтларини ва унинг Иқтисодий-Хуқуқий механизмларини яратиш энг асосий вазифалардан биридир.
Демак, меҳнат бозори ва унинг нормал фаолият кўрсатиши қуйидаги омилларга боғлиқ экан:
аҳоли сони, ѐши ва жинсининг салмоғидаги ўзгаришлар;
иш билан бандлиликдаги ҳудуд ва тармок ўзгаришларига;
қўшимча ишчи кучини ишлаб чиқаришга жалб этиш механизмига; - ишлаб чиқариш ҳажмига, унинг ўсиш суръатига, ишлаб чиқариш таркибига;
ишлаб чиқариш кучларини ҳудудий жойлашувига;
меҳнат ресурсларини бошқариш усулига ва бошқалар.
Ҳозирги шароитда меҳнат бозорида ҳам талаб ва таклиф қонуни амал қилади. Чунки, ишчи кучи ҳам бошқа меҳнат маҳсуллари қатори, товар шаклига эга бўлиб, товар-пул муносабатларига фаол жалб қилинади. Унинг бу хусусияти меҳнат кўрсаткичлари тизимида ўз аксини топади. Улар орасида иш билан бандлик ва ишсизлик кўрсаткичлари муҳим аҳамиятга эга. Яъни, ишбилармонлар ишчи кучидан шундай миқдорларда фойдаланадиларки бунда меҳнатнинг юқори маҳсули реал иш хақи билан тенг бўлиши ѐки иш хақи ҳажмини пулдаги ифодаси меҳнатнинг юқори маҳсули қийматга тенг бўлиши керак. Агарда реал иш хақи ҳажми ошса ишбилармон ишчи кучига бўлган талабни қисқартиради, агар реал иш хақи ҳажми камайса ишчи кучига бўлган талаб ортади.
қуйидаги расмдан кўриниб турибдики реал иш хақини қисқартириш натижасида меҳнатга бўлган талаб ошмокда ва аксинча реал иш хақи ошса, меҳнатга бўлган талаб камаяди.
3.2-расм.
W/к
LD
О L1 L2 L
Бу ерда: L - талаб қилинадиган меҳнатнинг миқдори;
W/к - реал иш хақи миқдори.
L d- меҳнатга бўлган талаб эгри чизиғи:
Меҳнатнинг таклиф функциясида индивид ўз хизматини иш хақининг пулдаги ифодасидан келиб чиқиб эмас, балки иш хақининг ўлчовларидан келиб чиқиб таклиф қилади. Буни биз қуйидаги расмдан ҳам кўришимиз мумкин.
Бу ерда: LS - меҳнат таклифининг эгри чизиғи:
W/P - реал иш хақи.
L - таклиф қилинаѐтган меҳнатнинг миқдори.
3.3-расм.
Меҳнатга бўлган таклиф эгри чизиғи.
L1 L2 L
Реал иш хақи миқдори катта бўлса, унга мос равишда меҳнатнинг таклифи ҳам юқоридир, агар кичик бўлса пастроқ бўлади.
Талаб ва таклиф эгри чизиғини умумлаштириб қуйидаги графикда ифодалаймиз.
3.4-расм.
У
(W/ к)У
O L2 L2** LЕ L1 L** L
Графикдан кўриниб турибдики, ( W/P ) Е га тенг бўлган иш хақи доирасида меҳнат бозорида мувозанат вужудга келади. Бунинг маъноси шуки, агар иш хақининг шу доирасида ким иш излаѐтган бўлса, у иш билан таъминланади, иккинчи томондан, ҳамон иш билармонлар ўзларига керак бўлган ишчи кучи миқдорини топиш имкониятига эга бўладилар. Е ҳарфи билан белгиланган нуқта тўла иш билан бандлилик ҳолатини билдиради. Реал иш хақининг бошқача қийматида меҳнат бозорида мувозанатни урнатиб бўлмайди:
Агар иш хақи мувозанат нуқтадан юқори бўлса, ( W*/P )* нуқтада меҳнатнинг таклифи А*В* - катталикдаги талабдан ошиб кетади, яъни, 2** > L2* ;
Агар иш хақи мувозанат нуқтадан паст бўлса, (W**/P )** нуқтада меҳнатга бўлган талаб “А”, “В” - катталикдаги таклифдан ошиб кетади. L1** > L2**,
Биринчи ҳолатда ишсизлик вужудга келади, иккинчи ҳолатда эса иш жойлари бўшаб қолади.
Амалиѐтда аҳолининг “тўла иш билан бандлиги” деган тушунча бор. Лекин бундай натижага ўз-ўзидан эришиб бўлмайди, чунки 100% аҳолининг ишламоқчи бўлган қисмини деярли иш билан банд қилиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам маълум миқдорда аҳолининг ишсиз бўлиши Иқтисодий жиҳатдан нормал хол ва асослидир.
